29.11.2018 | nyje.al | 
Nuk është e lehtë të flasësh për të menduarit me logjikë në një shoqëri që trashëgon nga e kaluara një traditë kulturore të ndërprerë e të paqëndrueshme dhe që sillet në të sotmen si shoqëri konsumi. Hysamedin Feraj (filozof, autor) ndan me lexuesit mendimet e tij mbi të filozofuarit dhe paradokset që arti për vetëdijen shfaq në botën shqiptare. 

Pyetje: Fillimisht duam të dimë se si është zgjuar te ju interesi për të menduarit filozofik?
Përgjigje: Ju falenderoj për ftesën dhe për mua është kënaqësi thjesht nisma që keni marrë për të lexuar. Nuk është e shpeshtë dhe me sa duket, janë 10 vetë në 100 mijë banorë. Ndaj ju përgëzoj dhe shpresoj që ta vazhdoni leximin, lidhjen me librin dhe mendimin, e ta realizoni më vonë si veprën tuaj atë reflektim që bëni pasi keni akumuluar shumë. Ndërsa si ka ardhë interesi im për të menduarit më sistematik filozofik, këtë nuk e di sepse unë jam diplomuar për filozofi. Ndoshta sepse që i vogël kam filluar leximin edhe ai pastaj më ka lidhur me të, në kuptimin që kam lexuar libra jashtëshkollorë që në fund të klasës së parë. Ndoshta i pari libër që më ka shtyrë të lexoj ka qënë një dhuratë nga shkolla për nxënësit shembullor, atë më dhanë dhe atë lexova.
Pyetje: A ka qenë inkurajues mjedisi përreth jush?
Përgjigje: Mjedisi nuk ka qënë inkurajues. Për shembull familja më thoshte: “Mos lexo se do prishësh sytë!”, ndonjëherë duke më lënë të kuptoj që leximi i tepërt i ka bërë njerëzit budallenj. Megjithatë, mungesa e shtysës për të lexuar nuk u kthye në pengesë të dhunshme apo të detyrueshme, thjesht nuk këshillohej shumë leximi.
Pyetje: Zakonisht, pas mbarimit të studimeve universitare, ndeshemi me një moment vendimtar, ngremë dilema për realitetin dhe na duhet tëvendosim: ta riformulojmë sistemin tonë të të menduarit ose të konformohemi me të. Ju, si keni dalë nga shkolla, me çfarë dilemash?
Përgjigje: Unë gjatë viteve të studimit nuk kam qënë kritik për ato që lexoja, thjesht i lexoja dhe ndoshta i besoja që ishin ashtu. Reflektimi kritik për atë çka kisha mësuar në fakultet ndodhi pas përfundimit të studimeve. Punimet e mia për gradën shkencore, leximet e zgjeruara, më kanë ndihmuar për të menduar ndryshe. Takimi me personazhin që e kam përmendur te libri im i parë “Skica e mendimit politik shqiptar”, pra njohja me Ajet Haxhinë, më bëri të vë në dyshim ato që kisha mësuar në fakultet. Pastaj fillova të vë në dyshim ato që më thoshte ai, dhe pastaj fillova të mendoj për të kuptuar se kush kishte të drejtë: ky apo shkolla? Përgjatë hulumtimeve të mia arrita në përfundimin që të drejtë kishte më shumë Ajet Haxhia sesa fakulteti.
Pyetje: Çfarë përfaqësonte mendimi i Ajet Haxhisë në kontekstin e mendimit bashkëkohor shqiptar?
Përgjigje: Fokusi i diskutimeve ka qënë çështja shqiptare, kombi, historia dhe më tej me temën e diplomimit, ka qënë zhvillimi i arsimit në Kosovë. Mendimet e tij dhe njohuritë e përftuara përgjatë studimeve të mia në fakultet, gati gati më “detyruan” me qenë i pavarur e me kriju një bindje timen, sepse kisha dy pohime krejt të ndryshme, për të cilat nuk kisha arsye a priori të besoja as njërën e as tjetrën. Kjo ka qenë pak a shumë momenti apo historia e ardhjes deri te mendimi kritik.
Pyetje: Çfarë ndryshimesh solli te ju kontakti me realitetin shqiptar?
Përgjigje: Përmbysi besimet e mia të deriatëhershme, pasi kisha besuar që sundimi i asaj kohe ishte i drejtë, partia që e artikulonte dhe e zbatonte atë ndiqte një politikë të drejtë. Pothuajse e besoja të gjithë atë që ishte si propagandë e kohës. Ky ishte mendimi mbizotërues dhe unë nuk kisha ndonjë diferencë me mendimin mbizotërues. Vetëm më pas, nën ndikimin e Ajetit i cili në një mënyrë të mirë pedagogjike e shndërroi mendimin tim duke shthurur ngadalë ato që kisha mësuar, si dhe kontakti që kisha me njerëz të tjerë që e refuzonin hapur por vrazhdë atë regjim, më krijonte një distancë. Më intrigonte mendimi, prirja drejt asaj çka ishte e drejtë dhe e bazuar.
Pyetje: Ju thoni që shqipja nuk e nxë mendimin, ndërkohë vetë titulli “E pafilozofuara” është një fjalë e krijuar rishtaz për të gjetur aty mendimin.
Përgjigje: Kumbari i titullit është Elvis Hoxha. Ideja ime fillestare ishte “Du” pikërisht për ta dalluar nga “dëshiroj”, pra për të dalluar dëshirën nga vullneti. Kur njeriu do një gjë, shpreh një vullnet, ai është si të thuash i lirë dhe i papërcaktuar nga asgjë tjetër. Ndërsa dëshira është e përcaktuar nga jashtë, nga objektet që janë jashtë dhe të cilat dëshirojmë t’i zotërojmë. E meqë ne dëshirojmë shumë dhe duam pak, mendoja të nxisja një farë vullneti për të dashur. Nga kërkimi im për mendimin filozofik shqiptar nuk kisha hasur asnjë traktat të shkruar sipas një kodi filozofik. Ka pasur përpjekje, por nuk kam hasur asnjë autor, libër, ese apo traktat filozofik me një autor shqiptar që ka banuar në këto troje, nuk po flas për raste që mund të kenë qënë jashtë nëpër perandori apo cepave të tjera të botës. Duke menduar që askush nuk është pa një farë truallëzimi filozofik të asaj çka bën, mendon dhe vepron, ose të asaj çfarë shpreh në gjuhë, e nisa me idenë që ne duhet të kemi një filozofi të pafilozofuar, pra që s’është paraqitur si filozofi, me traktate. Ndaj titullin e ka “E pafilozofuara” pasi rreket të filozofojë një filozofi që ka qënë e pafilozofuar. Ndërsa në lidhje me gjuhën shqipe dhe filozofinë, pajtohem me Elvis Hoxhën në atë që gjuha shqipe përmban shumë më tepër filozofi sesa ne kemi mendim. Duket sikur gjithë mendimin filozofik shqiptarët e kanë vënë në gjuhë, pastaj kanë hequr dorë prej tij.
Pyetje: A mund të na e ilustroni me ndonjë shembull?
Përgjigje: Fjala ndërgjegje, në gjuhën latine është koshienca domethënë ajo që është njohje e përbashkët, me njoftë me dikë tjetër. Ne e kemi fjalën ndërgjegje që është si “gjegjë” ose “përgjigje e përbashkët”, përgjigje në sens komun, një përgjigje që e kemi të përbashkët. Kjo duhet dalluar nga vetëdija sepse shpeshherë i ngatërrojmë këto terma. Vetëdija është dija për veten, njeriu e di që ekziston, që është i veçuar nga të tjerët, nga bota e kështu me rradhë, pra e kthyer së brendshmi për dijen për veten. Mund të reflektojmë për fjalët, dhe kemi ndjesinë që sikur i ka përkthyer ndonjë njohës i jashtëzakonshëm i filozofisë dhe ka arritur t’i gjejë një fjalëformim që i përgjigjet në shqip. Fjala “bërje” përmban një filozofi të tërë. “Bërja” përfshin gjithmonë një të re; nuk ka bërje nëse nuk sjell asgjë të re, nëse ajo vazhdon të jetë ashtu siç ka qënë. Unë tani po lexoj një fjalor që e ka bërë Frang Bardhi dhe ka disa përkthime të jashtëzakonshme fjalësh. Nga ana tjetër pastaj sigurisht që ka edhe një farë varfërie gjuha. Këtu mund të përmend varfërinë e gjuhës morale, që ne nuk e bëjmë dallimin midis “duhet” si shtrëngesë nga domosdoshmëria natyrore nga “duhet” morale. P.sh.: “duhet të ha bukë” është shtrëngesë natyrore biologjike, ndërsa “duhet të shkoj ta shoh filanin se i ka vdekur nana” është shtrëngesë morale dhe ne nuk e kemi të mundur ta shprehim në gjuhë ndryshimin mes tyre. Kjo mungesë në gjuhën e moralit tregon mungesën e moralit përgjithësisht, pasi siç thonë gjuhëtarët sa më i pasur të jetë një fenomen me të cilin kemi kontakt, aq më e pasur është gjuha që e thotë. Në çështjet e moralit publik jemi të varfër, ndërsa në moralin e sjelljen e individit kemi fjalor relativisht të pasur sidomos drejtuar gruas kur ajo është kundër moralit, madje e kemi me hollësira, me diferencime të vogla. Aty ku kemi qenë më të shqetësuar për besnikërinë e grave aty kemi zhvilluar fjalor moral, aty ku nuk kemi qenë të shqetësuar për shtetin, për pushtetin, për politikën nuk kemi fjalor.
Pyetje: Shqiptarët thoni ju kanë një raport frike me hapësirën publike, a hyn morali te kjo sferë?
Përgjigje: Po, moraliteti është trualli i ndërtimit të gjithçkaje publike. Të qënit moral e themelon publiken dhe jo e kundërta. Sigurisht në kuptimin metafizik, esencialisht e para e çdo përvoje është qënia politike, publike ndërsa kohësisht si të thuash njeriut i duhet një vetëformim moral në mënyrë që të themelojë diçka tjetër. Çdo njeri është një qënie njëkohësisht natyrore dhe njerëzore; njëkohësisht e determinuar dhe e lirë, dhe kjo krijon një tension kudo. Në librin tim e kam përfshirë edhe atë çka thotë Agambeni, që çështja e të drejtave të njeriut para së gjithash është çështje e raportit të njerëzores dhe jonjerëzores brenda vetë njeriut. Mënyra për ta deformuar këtë problem është të shohim jonjerëzoren dhe jonjeriun jashtë vetes. Merita e Agambenit është pikërisht kjo: të shohim njëherë brenda vetes se në cilin raport e kemi vendosur natyralen dhe njerëzoren. Shumica e kanë të lehtë të thonë “ai s’është njeri”, por e kanë shumë të vështirë ta shohin veten si “jonjeri”. Kjo humbje kontakti me veten është mungesa e autenticitetit. Të qënit mirëfilli autentik do të thotë të ruash gjithmonë kontaktin me veten, ndaj në çdo veprim tonin do duhej ta shtronim pyetjen nëse këtë veprim e kryejmë nga shtysa natyrore (instinktive) apo nga ndonjë motiv që është i lirë nga natyrori, pra që do ta ndërmerrnim edhe nëse natyrori do të na thoshte ndryshe.
Pyetje: A është kjo gjendja e “të jetuarit filozofikisht”?
Përgjigje: Ky është një aspekt i të jetuarit filozofikisht. Marr një shembull: unë dua të pyes veten pa marrë parasysh asnjë rrethanë apo pengesë të jashtme apo natyrore, e dua apo nuk e dua bashkimin kombëtar? Dhe këtë përgjigje e jap krejt i lirë sikur bota nuk do të ishte aty që ta miratonte. Nëse thua po, sigurisht mund të kërkosh motivet pse dhe mund të jenë natyrore: ose fitoj më shumë, ose humb më shumë, ose kam shanse për të ardh’ në pushtet, për të pasur një pozicion më të lartë, për me gjetë blerës, për me zhvillu’ ekonominë etj… Pra të gjitha këto janë shtysa natyrale, biologjike, por mund të gjeni edhe një arsye që nuk varet fare nga këto dhe mund të thoni që e dua sepse më duket e drejtë që njerëzit duan të jenë bashkë. Çdo njeri brenda vetes mund të shohë se çka e motivon, çka e vë në lëvizje, në veprim. Diktumi i Kantit ka qenë “duhet sepse mundesh”, pra mundesh të veprosh ndryshe ose të bësh siç ke vepruar dhe aty hyn në funksion gjykimi moral. Pa lirinë nuk ka moral, ajo është themeli i moralitetit, e pastaj morali është trualli mbi të cilin ndërtohet e gjithë mundësia e publikes njerëzore. Kështu që larg shprehjes që në politikë s’ka moral, morali është themeli i çdo politike, përndryshe s’kemi të bëjmë me politikë.
Unë tani kam arritur në dy kërkesa ose dy kushte kur të jetuarit do të bëhej filozofik dhe këto janë të përhershmet e përmendura nga unë: njeriut i duhet të arrijë ose të realizojë dy besnikëri: ndaj mendimit dhe ndaj moralitetit. Nëse do arriheshin këto dy besnikëri, jeta shqiptare do të ishte shumë më afër jetës së mirëfilltë njerëzore, jetës së mirë. Me besnikëri ndaj mendimit dua të them që së paku të jemi koherent dhe konsistent ndaj parimeve themelore të logjikës, kjo ka si rrjedhojë besnikërinë ndaj një ideje që e mendojmë si të vërtetë dhe refuzimit të pohimit që e mendojmë si të rremë. Ka shumë pak shqiptarë që i qëndrojnë besnik një ideje për një kohë të gjatë dhe nuk e braktisin atë se mendojnë se kanë besu’ në diçka të rrejshme apo të pavërtetë, por thjesht për shkak të bindjes nga shtysat biologjike të kafshës brenda tyre. Prandaj është e rrallë të gjendet një njeri si Adem Demaçi që i ka qëndru besnik një ideje rreth 50 vjet, por gjejmë shumë si Hashim Thaçi që betohet që do i qëndrojë besnik bashkimit kombëtar dhe pastaj e braktis këtë ide sapo vjen në pushtet. I referohem momentit të besnikërisë së një ideje që e bën kryesisht njeriun me qenë i guximshëm më shumë sesa me qenë trim. Më e vështirë është me qenë i guximshëm sesa trim, kjo sepse trimëria është një akt pas të cilit kthehesh në rëndomësinë tënde, ndërsa me qënë i guximshëm do të thotë t’i përmbahesh një pike të largët tërë jetën dhe vërtet të mos hysh kurrë në lloj-lloj situatash banale dhe të vogla.
Pyetje: Shtysa drejt aktivizmit, a hyn në momentin e “të jetuarit filozofikisht”?
Përgjigje: Patjetër, është aktivizëm i udhëhequr nga liria, moraliteti dhe besnikëria ndaj një ideje që e beson epistemologjikisht për të vërtetë dhe moralisht si të drejtë. Në mesin e shqiptarëve ka shumë trima dhe heronj, po shumë pak njerëz të guximshëm.
Pyetje: Çështja kombëtare, çështja e së ardhmes së dy vendeve, është edhe ajo temë e këtij morali, ose mungesë e tij?
Përgjigje: Për të gjitha ato për të cilat ankohemi janë rrjedhojë e mungesës së lirisë, për rrjedhojë e moralit, për rrjedhojë pastaj e tradhëtisë që i bëjmë çdo mendimi. Kështu që zinxhiri shkon nga vetëkonceptimi i vetes dhe besimi që jam i lirë, te liria me rregullat e saj. Nëse nuk kam as lirinë as moralitetin të gjitha janë njëlloj pastaj, që nga më e përditshmja deri te çështja kombëtare, pasi nuk mund të themelohet një çështje publike dhe politike nga më e vogla deri te çështja kombëtare ose qyteti botëror pa këto premisa. Problemi është nëse e njohim edukimin dhe besnikërinë si premisë elementare të njeriut? Çfarë do të thotë me qenë njeri? Dhe këtë pastaj ta shohim brenda vetes jo gjithmonë duke i thënë tjetrit “ai s’është njeri”. Me pak fjalë duhet të gjejmë njëherë përgjigjen brenda vetes sonë kur themi që “ai s’është njeri” dhe pastaj t’i përgjigjemi pyetjes së çka është njeriu dhe atëherë mund të shohim nëse unë vetë jam sipas këtij kuptimi që kam për njeriun.
Sa kishte nisë lufta në Kosovë, para shumë vitesh e më pyetën: “A ka ndonjë ngjarje të re në Kosovë?” “Jo”, u thashë, “nuk ka asgjë.” “Po ka fillu’ lufta?!” “Po”, u thashë, “po ne luftë kemi pasë gjithmonë, nuk është se ne s’kemi bërë kurrë luftë e kjo është gjë e re.” E kur më pyetën se çka është e re, thashë: “E re është Zoti na rujt, munden me fillu politikanët shqiptarë me mendu për të mirën e vendit të vet. Kjo s’ka ndodh ndonjëherë, kështu që quhet e re, për të tjerat i kemi pasë gjithmonë.” E në këtë kuptim si të thuash, Thaçi, Berisha, Rama janë njëlloj. Sigurisht ka pasë gjithmonë një rrallësi, një pjesë e vogël njerëzish që kanë menduar ndryshe. Nganjëherë duket sikur vuajtjet tona na i kanë shkaktuar diku 10% e atyre që kanë qënë njerëz të mirëfilltë, sepse nuk na kanë lënë të asimilohemi plotësisht dhe të mos kishim asnjë prej vuajtjeve që kemi sot. Po nga ana tjetër, është një 90% që s’të ka lënë asnjëherë që të bëhemi plotësisht, kështu që ne kemi mbet në një bashkësi njerëzore pezull. Midis të qënurit plotësisht njerëz, komb, bashkësi politike, shoqëri dhe të mos qënurit plotësisht ashtu. Domethënë ne as nuk jemi zhbërë as nuk jemi bërë plotësisht, por jetojmë në një farë gjendje pezullie.
Pyetje: Kjo gjendje pezullie që e mban njeriun, e në këtë rast shoqërinë në prag të bërjes dhe mosbërjes, a ka ardhë si pasojë e një veprimtarie shtetërore?
Përgjigje: Jo, nuk mund ta them që shteti përpiqet ta mbajë njeriun në këtë gjendje. Sigurisht njeriu është në gjendje “bërjeje metafizike”, sepse njeriu duhet ta bëjë veten njeri çdo ditë, se tash çdo ditë e ka një presion për të mos qënë plotësisht njeri, por ky është i brendshëm. Ndërsa sa i takon enteve të ndërtuara nga shoqëria siç është shteti ose partitë politike, në esencën e shtetit nuk është të përpiqet ta pengojë njeriun të jetë njeri, ndodh e kundërta. Njeriu e ka prodhuar shtetin si mjet për të realizuar veten më mirë.
A ndodh që shteti të të huajsohet? Ndodh shpesh. Sigurisht që shteti është provuar si një agjenci që përpiqet ta pengojë njeriun për të qënë njeri, dhe në përditshmëri e hasim shpesh këtë konflikt mes njeriut që ka përkushtim dhe shtetit që përpiqet ta pengojë atë me qënë plotësisht i lirë. Kjo nuk është esenciale për shtetin, por fenomenologjikisht është sjellje e shpeshtë për shtetin. Nuk e di këta, a mund të quhen shtete të mirëfilltë, prandaj edhe në një formë organizimi që gjithçka duket si shtet mund të mos jetë mirëfilli shtet. Pasi shteti nga esenca duhet të jetë për njeriun, nga ekzistenca duket se e pengon atë shpeshherë për të qënë e kështu bëhet një dallim mes qënies dhe ekzistencës. E thënë kjo në kuptimin hegelian që e përmend foshnjen që ekziston, por nuk është njeri. Ajo i ka të gjithë të përmbajtura në esencën e vet potenciale të njeriut, por të pazhvilluara. E në këtë kuptim, edhe esenca e shtetit do të ishte që të përmbajë potencial që ta ndihmojë njeriun për t’u bërë njeri plotësisht, që ai nuk e bën, pra ekziston si shtet por nuk është mirëfilli i atillë. Aristoteli thotë që shteti është për ta bërë njeriun të mirë dhe t’i mundësojë jetën e mirë. Ne sot të gjithë themi që shteti është aty për të realizuar mirëqënien. Mirëqënie është përkthim i termit “commonwealth” – e wealth është pasuri, ajo është për ta na bërë të pasur, jo për të na bërë të mirë. Pra a është shteti aty që t’i bëjë njerëzit të pasur, apo t’i bëjë njerëzit të mirë? Koncepti i Aristotelit është se shteti është agjenci morale për t’i bërë njerëzit të mirë, në këtë kuptim esencialisht nuk është në kundërshtim me njeriun që është qënia më e mirë. Ndërsa kur ne pastaj të mirën vetë e konceptojmë si pasuri në terma materiale, atëherë vetiu e kemi deformuar esencën e shtetit dhe sjelljen e tij, sepse ai do të përpiqet pastaj të bëjë pazare ekonomike me grupet sociale, me individët, dhe kuptohet në këtë rast fitojnë individët që janë më të pasur. Commonwealth-i kështu ndërtohet për pak të pasur dhe shteti bëhet pastaj oligarki. Ndoshta në këtë kuptim Badiu thotë diku që demokracia në esencë është oligarki, pasi ajo do flasë me qytetarët për pasuri, jo për gjë tjetër. Del në fushatë elektorale dhe ju thotë: “Do ju sjellim rrugë, do ju punësojmë” etj., gjithçka krejt materiale, e sigurisht nuk guxon t’ju thotë që do t’ju bëjë më të mirë sepse një teori e gjatë liberale ka thënë që shteti nuk duhet të ndërhyjë në edukimin e njeriut. Sigurisht çdo shtet liberal do hyjë në edukimin e njeriut përmes sistemit arsimor, teksteve, prodhimit artistik, shpërndarjes së tij, broadcast-eve. Në asnjë shkollë të Amerikës nuk u mësohet që komunizmi dhe Marksi janë filozofët më të mirë dhe shoqëria që duhet, e mësojnë por për të thënë që ajo është e paanshme dhe të gjithë edukohen për të qënë individë liberalë, konkurrues në treg e kështu me rradhë. Pra çdo shtet vazhdon ta bëjë atë, por thuhet që s’duhet ta bëjë. Komunizmi e bënte më hapur, por ky deformim duket i kërkuar dhe nga vetë njerëzit, pra, shtetit i kërkohet të gjykojë në termat e pasurisë, dhe unë e gjykoj atë në termat e commonwealth-it dhe jo të jetës më të mirë, më të pasur a më të varfër. A e bën pastaj pasuria njeriun më të mirë apo më të keq, këtu nuk e shoh që ka ndonjë domosdoshmëri materiale që i pasuri është i keq apo i varfri i mirë, ose e kundërta. Njeriu mund të jetë aq i varfër sa të mos ketë gjë tjetër veç parave të pafundme.
Pyetje: A vazhdojmë të jemi të përpirë nga ideologjia?
Përgjigje: Ne jemi shumë të ideologjizuar, në atë kuptimin që përdor unë, por që i afrohet pak atij që përdorte Marksi. Marksi thoshte se ideologjia është paraqitje e përmbysur e botës, pra e kundërta se si është bota. Unë ndoshta jam pak më i butë pasi mendoj se ideologjitë rrjedhin nga njëfarë banalizimi e vulgarizimi i teorive. Duke u përpjekur siç po përpiqem unë tani t’i bëj më të kuptueshme atë që teorikisht do të ishte thënë pak më ndryshe, ashtu siç e thotë ideologjia për ta bërë më të kuptueshme, ajo pastaj merret si e tërë teoria e njohjes. Ne sot kemi më shumë të ideologjizuar sesa të teorizuar, dhe këtë e konstatojmë sapo të dilni nëpër tavolina aty jashtë, kjo se e folura jonë e përditshme nuk ka më pak slogane sesa në kohën e komunizmit. Dikur të gjithë mund ta thoshin “Të bëjmë jetë revolucionare”; “e di shoku Enver”; “e di partia”; kurse tani themi “e di BE-ja”, na ndryshon vetëm referenti. Ndaj tani mundet të kemi braktisur parrullat komuniste dhe t’i kemi marrë me të njëjtën strukturë sloganet e liberalizmit. Ka raste kur të tjerët më thonë që gjërat nuk duhen marrë bardh e zi, kjo është një këshillë mediokre, sepse kur gjërat janë bardh e zi, janë bardh e zi dhe ashtu duhen parë. Pra, këshilla në këtë rast duhej të ishte “Gjërat duhen parë ashtu siç janë”.
Pyetje: A keni pasur reagime nga mjedisi i profesorëve, historianëve, pra nga mjedisi akademik për librin “E pafilozofuara”?
Përgjigje: Jo. Disa nuk kuptojnë pothuajse asgjë, kështu që jam rehat. Unë këtë e kam filluar si një propozim që duhet ta mendojmë veten si njerëz, në mënyrë që të bëjmë atë që është karateristikë për njerëzit. Karakteristikë për njerëzit është me pasë art, mendim, shoqëri, politikë, që nuk i hasim në botën e kafshëve. Ne lavdërohemi që kemi mbijetuar dhe kemi mbetur gjallë ndër shekuj, por kjo në fakt nuk është meritë. Jemi më të vjetrit në Ballkan?! Çfarë merite është kjo?! Kjo mund të jetë turp, po, që kaq kohë këtu ndërkohë që të tjerët sapo kanë ardhë na kanë sunduar, kanë zhvilluar shtetin, kulturën. Pra mbijetesa nuk të bën të jesh i fortë, sepse edhe mizat kanë mbijetuar.
Pyetje: Në librin “Tipet e ligjërimit në emisionet e formatit debatues” shkruani: “vendim i vullnetit të secilit me qenë ose jo i lirë është vetvendosje dhe është i tillë saktësisht kur nuk varet nga të tjerët, nga konteksti, nga rrethanat, nga gjendja e gjërave. Përndryshe me qenë i lirë në varësi prej sjelljes dhe vendimeve të të tjerëve është kundërthënie me vetveten”.
Përgjigje: Po, është kundërthënie. Liria është mungesa e varësisë dhe e përcaktimit nga diçka jashtë vetes. Determinizmi mund ta kufizojë lirinë. Ky është vërtet vendim pasi njeriu e pyet veten se çfarë më motivon në këtë qëndrim apo veprim, dhe mund ta gjejë lehtë nëse atë veprim është duke e kryer ngaqë e mendon të drejtë apo është duke e kryer ngaqë ka interesa të një lloji natyror? Përgjigjen njeriu mund ta gjejë brenda vetes, të tjerët mund t’i gënjejë fare lehtë duke u thënë që po e bën se më duket e drejtë, por thellë ai vetë e di se për çka është duke e bërë veprimin. Pasi njeriu ka arritur njohjen e lirisë dhe determinizmit, nëse ai do me qënë i lirë apo jo, i duhet njëfarë vetëvendimi. Liria duhet të përfshijë edhe momentin e vetëvendosjes për të qënë i lirë.
Pyetje: Media prodhon shumë slogane, ndërkohë cili është roli i universitetit?
Përgjigje: Është pak a shumë njëlloj si media. U kam thënë studentëve që nuk do të përdor prezantime me slide. Çdo njeri e di që një leksion i drejtohet para së gjithash mendjes dhe jo syrit, kështu që kur jepet leksioni duhet që studenti ta angazhojë mendjen për të ndjekur dhe jo sytë me slidet. Kush do të shohë, të shohë me syrin e mendjes, kush s’do të shohë është njësoj si të mos mendojë, sidomos në filozofi. Ideja e universitetit ndër të tjera ka qënë për të zhvilluar të menduarit dhe jo shqisën e shikimit. Ata duke mësuar pikat si bullets, si plumba, edhe fjalët i nxjerrin si kallashnikov. Pra nuk e dinin çfarë flisnin, të gjitha ato marrëzi që thonë, janë ashtu siç i kanë marrë nga slidet, ose thënë ndryshe nga “krehëri i fishekëve” dhe ashtu i nxjerrin nga gryka e gojës së tyre.
Universitetet kanë degraduar, jo vetëm te ne por në shkallë botërore, pasi ato synojnë të zhvillojnë dije teknike dhe nuk kanë si synim të krijojnë qytetarin, të nxisin të menduarit dhe të krijojnë njeriun para së gjithash. Ata mund të prodhojnë specialistë shumë të shkathët, por këto janë shkathtësi, nuk janë dije, njohje. Duket sikur ftesa e universiteteve sot është “Ejani t’ju mprehim dhëmbët dhe aftësitë për ta çjerrë tjetrin për të dalë në krye.” Kështu edhe te ne përpiqen ta mësojnë studentin për të hyrë në treg, për t’u shitur ndërkohë që askush nuk zhvillon aftësitë për të bashkëpunuar me të tjerët duke u vënë në themel njerëzoren.
Në fund të këtij takimi, ju falenderoj jo pse më keni ftuar mua por që e bëni këtë lloj aktiviteti, sepse është gjë e rrallë, kudo që hasni ndonjë oaz hala arkaik, ku lexohen libra, është risi. Tani është thënë, por unë po e përsëris që sot me qenë revolucionar duhet me qenë konservator, me pasë një farë klasicizmi. Ndaj unë ju falenderoj që merreni me leximin, me kërkimin, me mendimin dhe sigurisht kush kërkon gjen. Jo plotësisht, po… kështu thonë, po pastaj kërkon punë e s’gjen…
Gusht 2018, Kamëz
transkriptoi dhe përshtati për publikim: Diana Malaj