Antonela Pepkolaj | 07.02.2023 | nyje.al
Përmasa e parodisë në romanin postmodern, kalon përtej asaj të një figure retorike, por funksionalizohet për të arrirë përftime të reja, më komplekse dhe domethënëse për një tekst. Kështu, e gjejmë jo më si një marrëdhënie e drejtpërdrejtë dhe tallëse me një element përgjithësisht jashtë tekstual, por si një mekanizëm të gjerë që gjeneron një tekst në thelb dialogues me një kontekst të gjerë.
“Parodia postmoderniste është mënyrë e vetërefleksivitetit që e lejon shkrimtarin të vendosë një marrëdhënie dialogjike, sa identifikimi aq edhe distance, në synimin për të kontekstualizuar situatën e parashtruar në vepër.”1 Pra, parodia është një marrëdhënie dialogjike me synimin për të kontekstualizuar. E parë në këtë prizëm, do të shohim me kë krijon teksti i M. Krajës marrëdhënie dialogjike, çfarë kontekstualizon dhe, përse kjo marrëdhënie është parodike. Për këtë do ta shohim parodinë në tri nivele: në nivel titulli, në nivel karakteresh dhe në nivel zhanri.
Parodia në nivel titulli
E dimë që romani krijon një paralelizëm me veprën e mirënjohur “E kuqja dhe e zeza” e Stendalit. Ky paralelizëm shtrihet vetëm në nivel titulli, për të sjellë një domethënie të caktuar që projektohet në vepër. Për këtë, do të shohim domethënien që projekton titulli në veprën origjinale dhe mandej në veprën e M. Krajës dhe arsyen se përse, rifunksionalizimi që i bën titullit ky i fundit, është parodik.
“E kuqja dhe e zeza” në veprën e Stendalit, krijon një raport metaforik me ngjarje reale të cilat Stendali i lexoi në një kronikë. Më specifikisht, ishin rrëfimet e gjyqeve të vrasjeve, që Stendali lexonte në Gazette des Tribunaux, rasti i Lafargue dhe rasti i Berthet 2. S. Haig, në monografinë e tij mbi veprën “E kuqja dhe e zeza” na ofron disa qëndrime të kritikës mbi titullin e romanit të Stendalit.3
Për t’u kthyer tek M. Kraja, vërejmë që ai përmbys titullin original, duke vendosur të zezën para të kuqes, duke i mëshuar kështu, në kodin e Stendalit, të keqes dhe hipokrizisë si parimin fillestar për kontekstin që flet M. Kraja, që është Shqipëria. Ky titull hyn edhe në dialog me ngjyrat e flamurit shqiptar, e kuqja si simbol i heroikes dhe e zeza si simbol i vuajtjes dhe mundimeve kolektive historike. Sërish, vendosja e të zezës në fillim, nënkupton një realitet të degraduar historik për Shqipërinë dhe mungesën e heroizmit apo lavdisë. Pra “humbjet e shqiptarëve janë objekt i romanit, ndërsa e kuqja, apo e mira, heroikja, virtyti, e arritura është dytësore.4
Kemi parodi që krijon marrëdhënie me një para tekst (që është vepra e Stendalit) dhe me historinë e Shqipërisë siç e shohim të shënjuar në flamurin kuq e zi, si simbol i qëndrueshmërisë dhe heroizmit shqiptar. Parodia qëndron në rifunksionalizimin e këtyre dy elementëve për t’i dhënë përparësi asaj më të keqes duke indikuar kështu realitetin e shëmtuar të Shqipërisë dhe shqiptarëve.
Parodia në nivel karakteresh
Kemi një traditë të konsoliduar tashmë, të epizmit dhe letërsisë gojore, folklorike, që mitizon heroizmin shqiptar përballë pushtuesit dhe të huajit. Duke filluar këtu nga Eposi i kreshnikëve e deri krijime popullore, që i këndojnë trimave dhe trimërisë shqiptare. Kjo traditë, zgjerohet më tej me romantizmin shqiptar, autorët e së cilës, nën të njëjtën frymë epizmi, mitizuan Shqipërinë dhe periudhën e motit të madh të Skënderbeut, për të theksuar dhe stimuluar më tej trimërinë shqiptare, si ruajtëse të identitetit dhe ekzistencës në përgjithësi. Traditë e cila vazhdon ende edhe sot, paralel me realizmin që u shfaq në letërsinë shqipe, në gjysmën e parë të shek. XX.
Vepra e M. Krajës, godet pikërisht këtë nacionalizëm të theksuar të shqiptarëve, duke i përballur me realitetin e hidhur se Shqipëria nuk e ka dominuar fatin e vet, por përkundrazi është konformuar dhe ka bërë kompromise pikërisht me identitetin me të cilin mburremi se e kemi ruajtur.
Kështu, romani hapet me historinë e gjyshit të protagonistit, Halil Bogdani, i cili ka ndërruar fenë dhe emrin, një motiv i trajtuar tashmë edhe nga autorë të tjerë si I. Kadare apo B. Blushi. Ai është bërë muhamedan dhe emrin e ka ndërruar nga Hilë, në Halil. Kjo zhvendosje nga shënjues tipikë shqiptarë, si feja katolike dhe emri Hilë, në shënjues të tjerë tipikë të perandorisë osmane, përbën një kundërshti me nacionalizmin e përhapur shqiptar, që shkon në ironi dhe tallje. Kjo linjë e braktisjes së identitetit ruhet përgjatë gjithë linjës së romanit, duke qenë se në vazhdim na rrëfehen historitë e të birit dhe nipit të Halil Bogdanit.
Për më tepër, pranëvendosja e Halil me Bogdan përbën një antitezë, duke qenë se Bogdani (Pjetër) në historinë e kombit tonë është lëvrues i shqipes dhe afirmues i identitetit, ndërkohë që Halili bën pikërisht të kundërtën e kësaj.
Parodia arrin kulmin e saj në arsyen se përse Hilë Bogdani ndërron emrin dhe fenë e tij.
“… ia kishte vënë vetes emrin e ri dhe ishte parë tek ecte serbes nëpër Shkodër dhe gjithandej asaj ane, tani i thoshte vetes se, po të vinte puna, në këngë trimërie do të hynte me emrin e ri, sepse emri i vjetër i dukej disi i mefshtë, si i bërë nga një pëshurrimë në të linjta grash, me emrin e vjetër mund të rrinte nën hijen e fikut, në katundin e tij… por nuk mund të bënte luftë me një emër të tillë.”5
Pra personazhi preferon më mirë të identifikohet në kujtesën kolektive, siç është kultura, me shënjuesit e huaj, duke bërë kështu një braktisje totale të identitetit edhe në ato hapësira ku identiteti ruhet dhe lartësohet.
Në vazhdim, parodia në nivel karakteresh, lidhet kryesisht me frikën që shfaqin shqiptarët përballë luftës dhe pushtuesit. Mungesa e kurajës dhe e trimërisë, nuk është tipike siç na portretizohet në kujtesën kolektive. Ndaj dhe kjo kundërshti, në favor të së vërtetës, na jep parodinë dhe ironinë, e cila shprehet duke “ironizuar, parodizuar idhujt, tallur qëndrimet e shoqërisë ndaj dukurive të ndryshme, prish figura apo ide që kanë qenë ideale për moralin e shoqërisë. Kështu heroi i legjendës çmitizohet në mënyrën më ekstreme dhe të pamëshirshme. Përmbyset kuptimi i personazheve të epikës legjendare.”6
Parodia në nivel zhanri
Në nivel zhanri, parodia do të shihet si marrëdhënia atipike që krijon vepra me modelin pararendës. Kështu, në vepër na shfaqen forma të realizmit që shkojnë deri në ekspresionizëm dhe natyralizëm. Na shfaqen forma të romanit distopik, të ndërthurura me romanin psikologjik dhe filozofik. Si dhe, na shfaqen forma të realizmit magjik të ndërthurura me romanin historik. Të gjitha këto forma ndërthuren për të sjellë atmosferën shqiptare, sa idilike me liqenin e Shkodrës, feudale, patriarkale, supersticioze, në luftë dhe në thelb absurdin që merr fill nga sfera individuale për të marrë përmasa historike dhe kolektive.
Parodia në nivel të diskursit dhe poetikës së një teksti, na shfaqet si “një mënyrë e re, radikale. Formë e cila mund të japë një karikaturë/shtrembërim ose antitezë…”7 Në romanin e Krajës, mund të shquajmë si dominante dy tipat e romaneve, realist dhe romanin sagë, të cilat do t’i shohim si qëndrojnë në raport me modelin.
Fillimisht, shohim përkufizimin e dy llojeve.
“Në letërsitë moderne sagë (roman sagë), është quajtur një vepër tregimtare e gjerë mbi jetën, peripecitë e ndryshme e të ndërlikuara të një familjeje brez pas brezi.”8
“Reali/zëm-mi: Një drejtim letrar estetik, sipas të cilit arti duhet të riprodhojë (të përfaqësojë, të pasqyrojë, të interpretojë etj.) realitetin sa më besnikërisht të jetë e mundur… Karakteristikë e artit realist është që të gjitha anët e jetës njerëzore, sado të vogla që mund të duken, meritojnë të bëhen objekt paraqitjeje; format e zbukuruara ose të idealizuara trajtohen si të pavërteta e deri qesharake.”9
Saga përgjithësisht ndërtohet me vetën e tretë, ndërsa në romanin e Krajës, ndërtohet mbi vetën e parë, nga këndvështrimi i nipit, i cili paçka se na shfaqet në pjesën e tretë të romanit, ai flet si të ishte i pranishëm në të gjitha brezat që po rrëfen. Kjo mund të shihet si një novacion në modelin e romanit sagë.
Ndërkaq, modeli i romanit realist, merr forma graduale të natyralizmit, përmes marrëdhënies mes brezave dhe të keqes që trashëgohet, e deri te forma të ekspresionizmit ekstrem, duke përshkruar skena vrasjeje, vetëvrasjeje etj. Fill në skaj të skenave ekspresioniste, na shfaqet realizmi magjik, përmes skenave të kalimit të personazheve që vdesin në botën e të vdekurve, në të cilat autori zgjerohet dhe ndërton një linjë rrëfimi më vete metafizike, me në fokus të gjithë hijet dhe të vdekurit.
Përveç gradualitetit në shfaqjet e realizmit, kemi dhe përzierjen e të gjitha këtyre formave me romanin historik, për të sjellë kontekstin që kushtëzon personazhet. Kjo përzierje formash dhe regjistrash gjuhësorë në poetikën e romanit postmodern, njihet si teknika e pastishit, përmes së cilës zhanret rifunksionalizohen dhe marrin përmasa të reja kuptimore, kryesisht përmes dekonstruksionit të historisë dhe dialogut që krijon teksti me të.
***
1. Floresha Dado: Postmodernizmi – Poetikë e ‘antirregullit’, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2020, f. 146
2. Stirling Haig: Stendhal – The Red and the Black, Cambridge University Press, New York, 1989, f.15
3. Sipas monografisë së S. Haig, e kuqja mund të simbolizojë gjakun, sepse protagonisti vret Madam Renal, duke nënkuptuar kështu të keqen dhe bjerrjen morale. Së dyti, e kuqja mund të simbolizojë ambicien e Julienit për karrierë ushtarake në formacionet e Napoleonit. E kuqja dhe e zeza mund të jenë edhe simbole politike për revolucion dhe reaksion. Një tjetër interpretim ka të bëjë me e kuqja dhe e zeza si ngjyrat e ruletës në kumar. Por, interpretimi më i qëndrueshëm me të cilin përgjithësisht bie dakord kritika, është ai i të kuqes dhe të zezës si simbole të gjeneratës post-Napoleoniane, si gjeneratë e korruptuar dhe e bjerrë moralisht, e cila arrin suksesin dhe ambiciet e veta përmes së keqes, hipokrizisë dhe intrigave (e zeza), në kundërshti me gjeneratën monarkike, që suksesin e arrinte përmes derdhjes së gjakut, betejave dhe pushtimeve (e kuqja). Kështu, titulli vendos në kundërshti dy mendësi para dhe pas revolucionare.
4. Bashkim Kuçuku: Historiografi, Risi, Shformime; letërsi shqipe bashkëkohore II, Toena, Tiranë, 2019, f. 395
5. Mehmet Kraja: E Zeza dhe e Kuqja, Onufri, Tiranë, 2015, f. 7
6. Floresha Dado: Postmodernizmi – Poetikë e ‘antirregullit’, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Tiranë, 2020, f. 251
7. Po aty, f. 192.
8. Ferdinand Leka: Fjalor i termave të letërsisë, INFBOTUES, Tiranë, 2013, f. 354
9. Po aty, f. 320.
