nyje.al | 24.08.2019 |

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges u lind më 24 gusht 1889, në Buenos Aires. Ky tregim vjen sot me rastin e 120 vjetorit të lindjes së tij. “Tjetri”, pjesë e krijimtarisë “El libro de arena” (1975) është shkëputur nga përmbledhja “Tregime të zgjedhura” të Jorge Luis Borges, të përkthyera nga Azem Qazimi dhe publikuar nga shtëpia botuese “Zenit”. Publikohet te Nyja me lejen e përkthyesit dhe botuesit.

Shënim i autorit për vëllimin “El libro de arena” (1975), prej nga është shkëputur tregimi “Tjetri”
Vëllimi përfshin trembëdhjetë tregime. Numri është i rastësishëm, ose fatal – në këtë rast këto dy fjalë janë saktësisht sinonime – por jo magjik. Po të qeshë i shtrënguar që nga të gjitha tregimet e mia të zgjidhja vetëm një, ky, pas gjase, do të ishte Kongresi, që është njëherësh edhe tregimi im më autobiografik (më i pasuri në kujtime), dhe më imagjinativi. Nuk dua të fsheh as parapëlqimin tim për Librin e rërës. Është edhe një tregim dashurie, një tregim ‘psikologjik’, si dhe rrëfenja e një episodi dramatik në historinë e Amerikës së Jugut.
Ndër këto ushtrime të verbëri, jam orvatur t’i qëndroj besnik shembullit të H.Xh. Uellsit për të ndërthurur një stil të thjeshtë dhe, me raste, thuajse bisedor, me një fabul fantastike. Emrit të Uellsit lexuesi mund t’i shtojë sakaq edhe emrat e Suiftit dhe të Poes, që, aty nga 1938-a, hoqi dorë prej një stili tepër të pasur, për të na lënë trashëgim kapitujt e sprasëm e të shkëlqyer të Rrëfenjës së Artur Gordon Pimit.

Unë nuk shkruaj për një pakicë të zgjedhurish, që për mua s’ka as edhe një kuptim, as për atë entitet të lajkatuar platonian të njohur si “Masat”. Unë nuk u zë besë këtyre lloj abstragimeve, që i kanë aq për zemër demagogët. Unë shkruaj për veten dhe për miqtë e mi, unë shkruaj për ta bërë më të durueshëm kalimin e kohës.

TJETRI
Ngjarja ndodhi në Kembrixh, në veri të Bostonit, në shkurt të 1969-s. Në atë kohë nuk u ula që ta shkruaja, sepse kisha frikë mos lajthisja. Tani, më 1972, mendoj se po e hodha në letër, të tjerët do ta lexojnë si rrëfenjë; shpresoj që me kohë të shndërrohet në rrëfenjë edhe për mua.
E di se, për aq kohë sa zgjati, ishte e lemerishme- edhe më e lemerishme gjatë netëve të pagjuma që e pasuan. Megjithatë, kjo nuk do të thotë se rrëfimi i saj do të prekë medoemos edhe të tjerët.
Ora ishte ndonja dhjetë e mëngjesit. U ula në një stol ndanë lumit Çarls. Nja pesqind jardë tej, në të djathtë, hovte një ngrehinë e lartë, emrin e së cilës nuk e mësova dot kurrë. Avra akulli pluskonin mbi ujin e hirtë. Lumi më cyti të vramendesha për kohën. Për shëmbëlltyrën mijëvjeçare të Heraklitit. Kisha fjetur paq; besoja se leksioni i pasdrekës së shkuar kishte arritur të mbante zgjuar kërshërinë e studentëve të mi. Nuk kishte as edhe një shpirt përqark.

Papandehur, m’u bë (sipas psikologëve, përkon me një gjendje lodhjeje) sikur e kisha jetuar atë çast edhe më parë. Në anën tjetër të stolit ishte ulur dikush. Do më kishte pëlqyer të rrija vetëm, por meqenëse nuk doja të lija mbresën e një njeriu të paafrueshëm, u përmbajta dhe nuk u çova përnjëherësh. Tjetri kishte filluar të fërshëllente. Atë grimëhere ngjau edhe e para midis gjithë atyre gjërave shqetësuese. Ajo që fërshëllente, apo që rrekej të fërshëllente (unë nuk kam vesh për muzikë), ishte melodia e La tapera-s, një milongë e vjetër e Elias Regulesit. Melodia më ktheu në një oborr të Buenos Airesit, që tani nuk është më, dhe te kujtimi i kushëririt tim, Alvaro Melian Lafinurit, tashmë qyshkur të vdekur. Pastaj ia behën fjalët. Qenë fjalët e vargut të parë. Nuk ishte zëri i Alvaros, por një shkërbim i tij. Ky zbulim më çmeriti.

–  Zotëri, – thashë, duke iu drejtuar tjetrit, -jeni uruguajan apo argjentinas?
–  Argjentinas, po që më një mijë e nëntëqind e katërmbëdhjetë jetoj në Gjenevë, -ma ktheu.
Pas një heshtjeje të gjatë, e pyeta:
-Në rrugën Melagnou shtatëmbëdhjetë, pranë kishës ortodokse?
Po, tha ai.
-Po qe puna kështu, – ia thashë copë, – ahere ju quheni Horhe Luis Borhes. Edhe unë jam Horhe Luis Borhesi. Jemi në vitin 1969, në qytetin e Kembrixhit.
-Jo, -tha ai me një zë që ishte i imi, vetëm se pak i largët.
Pas pak, ngulmoi në të tijën:
-Unë jam këtu në Gjenevë, i ulur në këtë stol, shumë pranë Ronës. E çuditshme është se ne të dy ngjajmë, sado që ju jeni shumë më i moshuar dhe krejt i thinjur.
Unë ia ktheva:
-Mund t’jua provoj që po them të vërtetën. Do t’ju rrëfej tani ca gjëra që një i huaj s’ka se si t’i dijë. Në shtëpi kemi një kupë të argjendtë mateje, me fron me gjarpërnj. E ka sjellë stërgjyshi ynë nga Peruja. Kemi dhe një lavaman sermi. Në garderobën e dhomës tënde gjenden dy sërë librash: tre vëllimet e Një mijë e një netve të Leinit, me gravura e shënime të imta në fund të çdo kapitulli; fjalori latin i Kisheratit; Gjermania e Tacitit, si dhe përkthimi i Gordonit në anglisht; Don Kishoti i botuar nga Garnieri; Tablas de Sangre-ja e Rivera Indartes, me kushtimin e vetë autorit; Sartor Resartus-i i Karlajit; një biografi e Amielit; dhe, i fshehur prapa vëllimeve të tjerë, një libër me kapakë kartoni për zakonet seksuale në Ballkan. A nuk e harrova një natë në katin e dytë të një ngrehinë në Plas Dyburg?
-Dyfur, -saktësoi ai.
-Bukur fort, Dyfur. S’të mjaftojnë këto?
-Jo, – m’u përgjigj. –Këto që the nuk provojnë asgjë. Nëse unë tani po të ëndërroj, është e natyrshme të dish gjithçka di unë. Katalogu yt, me gjithë gjatësinë e tij, është fare i kotë.
Ishte vërejtje me vend. I thashë:
– Nëse ky mëngjes dhe ky takim janë përnjëmend ëndrra, atëherë secili prej nesh ka të drejtë të besojë se është ai që po i ëndërron. Ndofta kemi rreshtur së ëndërruari, ndofta jo. Ndërkaq, detyra jonë e vetëkuptueshme është ta pranojmë ëndrrën, ashtu siç pranojmë dhe botën, lindjen e fëmijës, shikimin dhe frymëmarrjen.
-Po sikur ëndrra të vazhdojë? – ma ktheu ai tërë ankth. Për ta qetësuar atë dhe veten, u hoqa si njeri gjakftoftë, ndonëse nuk jam fare i tillë. I thashë:
-Ëndrra ime zgjat që prej shtatëdhjetë vjetësh. Fundja, nuk ka njeri në botë që të mos jetë vetëm. Kjo po na ndodh edhe neve tani, veçse jemi dy. Vërtet nuk ke dëshirë të dish të shkuarën time, që është dhe e ardhmja jote?
Ai miratoi pa bëzajtur. Vijova, disi i përhumbur.

-Nëna është shëndoshë e mirë në shtëpinë e saj në Karkas i Maipú, në Buenos Aires, por babai ka ndonja tridhjetë vjet që ka vdekur. Vdiq nga zemra. Hemiplegia¹ e hëngri të gjallë; dora e tij e majtë, përkundër të djathtës, shëmbëllente me dorën e një fëmije mbi atë të një vigani. Vdiq duke e dëshiruar vdekjen, por pa u ankuar. Gjyshja jonë u shua në po atë dhomë. Disa ditë përpara se të vdiste, na mblodhu të gjithëve dhe na tha: “Unë jam një plakë që po vdes shumë-shumë ngadalë. Askush të mos trishtohet për një gjë kaq të natyrshme.” Motra jote, Nora, është martuar dhe ka dy djem. Meqë ra fjala, si janë nga shtëpia?
-Shumë mirë. Babai nuk i lë ato shakatë e tij antifetare. Mbrëmë më tha se Jezui u ngjante guaçove ^2, të cilëve nuk u pëlqejnë ujemet, ndaj dhe predikoi me anë parabolash.
Si ngurroi një grimëherë, më pyeti:
-Ç’kemi nga ty?
-Nuk e di se sa libra do të shkruash, di vetëm që do të jenë të shumtë. Do shkruash poezi, që do të të falin një kënaqësi që të tjerët nuk do ta kuptojnë, dhe tregime të një natyre disi fantastike. Ashtu si yt atë dhe të afërm të tjerë, edhe ti do të japësh mësim. M’u bë qejfi që s’më pyeti për dështimin apo suksesin e librave të tij. Vijova me ton të ndryshuar:
-Sa për historinë, dije se u bë edhe një luftë tjetër, thuajse midis të njëjtëve kundërshtarë. Franca nuk e duroi gjatë zgjedhën; Anglia dhe Amerika luftuan kundër një diktatori gjerman me emrin Hitler – beteja ciklike e Vaterlosë. Aty nga viti 1946 Buenos Airesi lindi një tjetër Rosas, që ngjante shumë me kushëririn tonë. Më 1955, provinca e Kordobës u çlirua prej nesh, ashtu si Entre Rioja një shekull më parë. Tani punët po venë shumë keq. Rusia po shtin në dorë të gjithë botën; Amerika, e frenuar prej bestytnisë së demokracisë, nuk e mbledh dot mendjen për t’u kthyer në perandori. Çdo ditë që kalon, vendi ynë po bëhet gjithnjë e më provincial. Po bëhet më provincial dhe më kapadai, si të ishte i verbër. Nuk do të çuditesha sikur në shkollat tona mësimi i latinishtes të zëvendësohej prej guaranisë.³

Vura re se thuajse s’më dëgjonte. Frika zanafillore e një gjëje të pamundur, që megjithatë dukej e vërtetë, e kishte çmeritur. Mua, që s’kam qenë kurrë baba, m’u dhimbs ky djalosh i ngratë, më i afërt se një bir prej mishit tim. Pashë që shtrëngonte ndër duar një libër, ndaj dhe e pyeta ç’libër ishte.
–I pushtuari a, sikundër besoj, Djajtë, e Fjodor Dostojevskit, – m’u përgjigj, jo pa njëfarë krenarie të kotë.

-Më është zbehur në kujtesë. Si të duket?
Dhe me të shqiptuar këto fjalë, e kuptova se pyetja ishte blasfemi.
-Mjeshtri rus, – shpalli ai, – e ka zhbiruar më mirë nga të gjithë shpirtin sllav.
Kjo shkarje në retorikë ishte një provë e qartë se ai e kishte rifituar qetësinë e bjerrë.
E pyeta se ç’vepra të tjera të mjeshtrit kishte lexuar.
Përmendi dy a tri syresh e, ndër to, edhe Kipcin.
Pastaj e pyeta nëse ishte në gjendje t’i shquante personazhet e tij qartazi prej njëri-tjetrit, ashtu siç mund t’i shquash, fjalavjen, personazhet e Xhozef Konradit, dhe në kishte ndërmend të vijonte studimin e veprave të Dostojevskit.
– Ç’është e vërteta, jo, – m’u përgjigj.
E pyeta se çfarë kishte në duar dhe m’u përgjigj se po përpiqej të shkruante një libër me vjersha, të cilin do ta titullonte Himne të Kuqe ose Ritme të kuqe.
-E pse jo? – ia ktheva. – Mund t’u referohesh disa paraardhësve të rëndësishëm. Vargjeve të rimta të Ruben Darios dhe këngës së hirtë të Verlenit.

Pa ma vënë veshin, sqaroi se libri i tij do t’i thurte lavde vëllazërimit të të gjithë njerëzve. Poeti i kohës sonë, vijoi, nuk duhet t’ia kthejë shpinën epokës së tij.
U mendova një grimë dhe pastaj e pyeta nëse vërtet e ndjente veten vëlla me të gjithë; për shembull, me të gjithë sipërmarrësit e varrimeve, me postjerët, polumbarët, mjeranët, memecët e kështu me rradhë. M’u përgjigj se libri i tij i referohej mizërisë së të shtypurve dhe të dëbuarve.
-Mizëria jote e të shtypurve dhe e të dëbuarve, – ia ktheva, – s’është veçse një abstraksion. Vetëm individët ekzistojnë, në ekzistoftë vërtet ndokush. Njeriu i djeshëm nuk është më ai i sotmi, ka thënë greku. Ne të dy, ulur në këtë stol në Gjenevë a Kembrixh, jemi prova për këtë.

Ngjarjet e paharrueshme nuk kanë nevojë për fraza të paharrueshme, përveçse në faqet e historisë. Në çastin e vdekjes njeriu orvatet të sjellë ndër mend vetëtimthi fëmininë; përpara se të sulen në betejë, ushtarët bisedojnë për llucën a rreshterin. Gjendja jonë ishte unike dhe, sinqerisht, qemë të papërgatitur për të. Sikundër pritej, biseduam për letërsinë; druaj se nuk thashë asgjë më shumë nga ç’u them zakonisht gazetave. Alter egoja im besonte në trillimin a zbulimin e metaforave të reja; unë, në ato metafora që u përkojnë prirjeve të brendshme dhe të dallueshme, dhe që përfytyrimi ynë i tumir. Pleqërinë dhe perëndimet, ëndrrat dhe jetën, rrjedhën e kohës dhe të ujit. E shpreha këtë mendim, që vite më vonë ai do ta vërë në krye të një libri.
Thuajse s’më dëgjonte. Befas, tha:

-Nëse ti ke qenë vërtet unë, atëherë si e shpjegon që e ke harruar takimin tënd me një zotëri të moshuar, që më 1918 të tha se, po ashtu, ishte Borhesi?
Nuk e kisha parashikuar këtë vështirësi. Iu përgjigja pa qenë fort i bindur:
-Mbase takimi ishte aq i çuditshëm, sa vendosa ta harroj.
Pastaj më pyeti tërë drojë:
-Si je me kujtesën?
Kuptova se për një djalosh të ri që s’i ka mbushur ende të njëzetat, një burrë mbi të shtatëdhjetat ishte pothuajse një i vdekur.
-Shpesh i shëmbëllen harresës, – ia ktheva, – por ende i kryen detyrat që i kanë ngarkuar. Po studioj anglosaksonishten dhe më duhet ta pranoj se nuk jam i fundit i klasës.
Biseda jonë po zgjaste ca si tepër për të qenë ëndërr.  Papandehur më lindi një ide.
-Mund të ta provoj menjëherë që s’po më ëndërron, – i thashë. –Verma veshin dhe dëgjoje mirë këtë varg, që ti, me sa më kujtohet, ende nuk e ke lexuar. Dhe recitova ngadalë vargun e famshëm: L’hydre – univers tordant son corps écaillé d’astres.
E ndjeva trandjen e tij thuajse të tmerrshme. E përsëriti me gjysmë zëri, duke shijuar çdonjërën prej atyre fjalëve të shkëlqyera.
-E vërtetë, – u ligështua. – S’kam për të shkruar kurrë një varg të tillë.
Hygoi na kish pajtuar.

Më kujtohet se përpara kësaj, ai recitoi me zjarr atë pjesë të shkurtër, ku Uollt Uitmani kujton një natë të kaluar ndanë detit dhe qe përnjëmend i lumtur.
-Uitmani i thuri lavde asaj nate, – vërejta unë, -ngaqë e dëshironte, por ajo nuk ka ngjarë vërtet. Poezia fiton nëse e kundrojmë si shprehje të gjakimit, dhe jo si mbresë të një ngjarjeje të vërtetë. Më vështronte gojëçapëluar.
-Ti nuk e njeh atë! – klithi. – Uitmani nuk është i zoti të gënjejë.
Një gjysmë shekulli nuk kalon ashtu kot. Nga biseda për njerëzit, leximet e zakonshme dhe shijet tona të ndryshme, nxura se nuk mund ta kuptonim njëri-tjetrin. Ishim shumë të ngjashëm, por, njëherësh, fare të ndryshëm. Nuk e gënjenim dot veten; në këto kushte, bashkëbisedimi ishte pothuajse i pamundur. Secili prej nesh ishte karikatura e tjetrit. Gjendja qe tepër anormale për të zgjatur më shumë. Këshillimi dhe diskutimi ishin fare të kotë, sepse ai ishte i dënuar të bëhej njeriu që jam unë sot.

Befas, m’u kujtua një trill i Kollrixhit. Dikush ëndërron sikur përshkon parajsën dhe se, si dëshmi, i falin një lule. Kur zgjohet, lulja është aty. Një trill i ngjashëm më erdhi ndër mend dhe mua.
-Dëgjo, – i thashë. – A ke para me vete?
-Po, – u përgjigj. Kam ca. Sonte kam ftuar për darkë te Krokodili Simon Jiçlinskin.
-Thuaji Simonit se do të punojë si mjek në Karuzhë dhe se do t’i ecë grurë…tani më jep një monedhë.
Nxori tri skuda sermi dhe ca të shkoqura. Pa e kuptuar, më zgjati një skud.
Unë i lashë në dorë një prej atyre kartmonedhave amerikane, që pavarsisht vlerës, kanë të gjitha të njëjtën madhësi. E vështroi tërë lakmi.
-S’ka mundësi, – klithi. – Mban datën e një mijë e nëntëqind e gjashtëdhjetë e katër.

(Ca muaj më vonë, dikush më tha se kartmonedhat nuk kanë datë.)  Kjo është një mrekulli, dhe ngjarjet e mrekullueshme janë të llahtarshme. Dëshmitarët e ringjalljes së Lazarit duhet të jenë përdatur. Fundja, s’kemi ndryshuar fare, mendova. S’na u ndanë referencat librore.
Kartmonedhën e grisi, kurse monedhat i futi në xhep. Unë vendosa ta hidhja timen në lumë. Teksa kridhej në lumin e argjendtë, harku i monedhës së sermtë do kish mundur t’i shtonte tregimit tim një shëmbëlltyrë shkëlqimtare, por s’qe e thënë.
Iu përgjigja se kur e mbinatyrshmja përsëritet, rresht së qeni e llahtarshme. Propozova që të takoheshim sërish të nesërmen në po atë stol, që ekzistonte njëherësh në kohë dhe hapësira të ndryshme.
Pranoi menjëherë dhe, pa i hedhur sytë orës, tha se ishte vonë për në takim. Gënjenim, dhe këtë e dinim që të dy. I thashë se do vinin të më merrnin.
-Të të marrin? –më pyeti.
-Po, Kur të arrish në moshën time, thuajse do ta kesh humbur fare shikimin. Do të shquash sërish të verdhën, dritat dhe hijet. Mos u shqetëso. Verbimi i ngadalshëm nuk është tragjedi. Shëmbëllen më shumë me një muzgullim të avashtë.
U ndamë pa e prekur njëri-tjetrin. Të nesërmen, unë nuk dola në park. As ai.

Kam menduar gjatë për atë takim, që nuk ia kam treguar askujt gjer më sot. Besoj se e kam zbuluar të fshehtën. Takimi ishte i vërtetë, vetëm se tjetri bisedoi me mua në ëndërr, ndaj dhe e harroi; unë, nga ana tjetër, bisedova me të në zhgjëndërr, ndaj dhe kujtimi i asaj bisede më përndjek akoma. Tjetri më ëndërroi mua, por jo tamam mua. Tani e kuptoj se ai ëndërroi datën e paqenë mbi dollar.
____________________________
[1] Hemiplegia: paralizë e njërës anë të trupit (shënim i përkthyesit).
[1] Guaço: kauboj i pampave të Amerikës së Jugut.
[1] Guarani: gjuha e guaranive, popull indian i Amerikës së Jugut, që jeton në Paraguaj dhe Bolivi.

*Shënim: Falenderojmë botuesin Krenar Zejno dhe përkthyesin Azem Qazimi që pranuan dhe lejuan publikimin e këtij tregimi në gazetën tonë.