Nyje.al | 22.05.2019 | Grupi Ata 

Primo Shllaku është shkrimtar, poet, studiues dhe përkthyes. Ai e refuzoi estetikisht dhe moralisht sistemin diktatorial dhe letërsinë e asaj kohe, ndaj vendosi të botojë vetëm pas rënies së komunizmit. Është autor i shumë veprave në poezi dhe prozë, ndër të cilat përmendim vëllimin me poezi “Lule nate”, “Hana e njelmët e ditës”, studimin kritik “Një Uliks që s’mbërriti kurrë në Itakë”, përmbledhjen me novela “Muzikantët” deri te libri më i fundit me tri drama “Aktorë pa kujtesë”. Në panairin e vitit 2018 ai ka ardhur me një numër rekord përkthimesh “Kujtime të përtejvarrit” e François René de Chateaubrianit, “Lulet e së keqes” e Sharl Bodler, “Metamorfoza” e Franz Kafkas dhe dy vepra të Jean-Paul Sartre “Nekrassov” dhe “Baudelaire”. Primo Shllaku është edhe profesor i estetikës në Universitetin e Arteve të Tiranës.

Libri i fundit “Aktorë pa kujtesë” përmban tri drama të shkruara në vitet ’90-‘91. Në faqen e parë të këtij librit shkruhet “Ia kushtoj tim eti që na e mësoi këtë ves”. A mund të na e përshkruani mjedisin familjar në të cilin keni jetuar? Si ka ndikuar ai në formimin tuaj?

Unë ia kam kushtu babës tim, jo për faktin se ishte baba im, por sepse ka themelue dy teatro në Shqipni, teatrin e Shkodrës në 1952 dhe teatrin e Elbasanit në 1962. Ai ka rritë nji plejadë të bukur aktorësh, ndër ta përmend Tinka Kurtin, Zef Jubanin, Demir Hyskën, Robert Ndrenikën e shumë të tjerë. Baba m’ka marrë qysh në moshë shumë të vogël në teatër. Unë isha aq i vogël sa më merrte gjumi aty. Po zakonisht sallat e teatrit, sikurse edhe sot kanë qenë shumë të ftohta, dhe unë mërdhijsha, e sa herë rrija tuj pa teatro, vija në shpi o me ethe, o me grip. E baba më thoshte: “Jo nuk të marr ma se ty të merr gjumi”. E gjithmonë thuhet se nana ime ka këmbngul me më marr atje. Pra jam rritë në teatër dhe me frymën e tij. Dhe më dukej se libri i parë me drama që krijova duhej ta vendoste këtë marrëdhënie kujtimi, këtë lloj përkushtimi për baben tim, sepse ma afër me të në shkrimet e mia nuk kam qenë ndonjëherë. Ai i ka pasë lexue në kohë këto shkrime edhe thoshte “ah sikur ta kisha mundësinë me e vu nji pjesë tande në teatër”. Mirëpo baba ishte shkëput nga teatri dhe kjo gja nuk ndodhi kurrë. Megjithatë ai e mori vesh që ajo farë që kishte mbjellë kur djali i tij i madh ishte 4 vjeç, mbiu diku mas 40 vjetsh. E deshta me ia kthy atij, dhe kam shkrujt “Ia kushtoj babës tim që na e mësoi vesin e teatrit”, se me shkue në teatër asht ves. S’mun të rrish pa shkue, asht si nji lloj bilardoje, a nji lloj droge, e s’bante mos me shkue në te. Sa herë që shkoj jashtë, shkoj në teatro. Ka raste që edhe mërzitem në to, por kjo nuk më intereson. Kur isha në Beograd, shteti serb u jepte studentave bileta falas për në teatër, dhe bashkë me ta edhe pedagogëve. Pra atje studentat, cilido prej tyne kishte të drejtën me shkue në teatër pa lekë. Po due me thanë që bahen politika kulturore me të vërtet kompetitive, e ne e ndjejmë veten shumë larg. Jo se na kushton, por ne kemi një aparat shtetëror që nuk do me shpik a me gjet mënyra që sendin publik ta bajnë sa ma publik. Ne merremi me ku po kapim ndonji projekt, ku po marrim ndonji lekë. Pra krejt administrata jonë asht e molepsun nga kjo pikëpamje. Ajo nuk e përjeton gjendjen e publikes.

Çfarë ndodhi me letërsinë pas realizmit socialist në Shqipëri?

Bashkë me ranien e realizmit socialist, ra edhe letërsia, pra ra flluska e madhe. Dhe shkrimtarët e realizmit mbeten pa kurrgja në dorë. Pra u kishte plasë flluska dhe kishin mbetë veç me duert e laguna. E thanë, tani çka po bajmë? Po shkrujm do poezi e po ua vejm datat e viteve të kalueme. Pra ata kanë shkrujt poezi në vitin 1996 dhe i kanë vu datën sikur me e pasë shkrujt në 1968, me demek me u paraqit si disidenta. Unë nuk kam pretendu me qenë disident, pavarsisht se jam. Unë nuk kam pretendu me qenë hero, pavarsisht se kam luejt me kokën e familjes sime e të fëmive të mi, sepse me përmbajtjen që kanë pasë disa poezi të mia, fmitë e gruaja ime flenin mbi një jastek që kishte nën te nji granatë të çsigurueme. Unë kam ndjekë nji grue arkivol që shkonte me fëmijët e saj të vdekun në bark, kaq. Po të më kishin thanë se çka ke dasht me thanë ti këtu, unë kisha ditë me thanë që “gruja arkivol” ishte Shqipnia dhe ne fmitë e vdekur në barkun e saj, e ajo as na lindte as na dështonte. Për i kaq fjalë, shokët e mi dritë paçin, sot nuk kanë as vorr. Pra ka qenë përgjegjësi, e ma shumë marrëzi, dhe nuk ka kurrgja heroike këtu, sepse arti asht ma shumë zgjedhje lirie. E sot rinia ende vuen nga mosorientimi në fushat e jetës. Shkolla nuk e mëson lirinë, por unë gjithmonë e kam pasë kujdes me e mësue lirinë, me e inkurajue lirinë duke mposht veten në rradhë të parë. Armiku kryesor i yni jemi na dhe lufta që bajmë me veten tonë është e pamjaftueshme. Disa njerëz shkojn në paqe me veten, dhe në fund nuk bajnë kurrgja, në fund të fundit bajnë ca fëmijë, që nuk asht pak, por kur njeriu mendon se mundet me ba edhe fëmijë edhe vepra… Sikur të kisha mendu ndryshe, sot do të isha pa atë vepër që për mu asht vepra ma e randësishme e jetës sime (bën shenjë te vepra e fundit “Aktorë pa kujtesë”. ) Tashti unë e kam kollaj nga pikëpamja e trimnisë, por jo nga ajo e cilësisë, sepse kur hapet dhe shkon horizonti larg, duhet me u matë me të mdhajt. Dhe me u mat me të mdhajt, asht si me hi n’boks me Tajsonin. Ai mundet me të hjek nofullen. Kshuqë ne kemi ardh në këtë jetë për me vujt, edhe me vujt keq, po vuejtjen me e kthy në gzim. Dhe vetëm liria e siguron kët’ ekuacion. Përndryshe vuejtja mbetet vuejtje, gzimi mbetet gzim shumë i shkurtë, se s’ka gzim të gjatë. Vuejtje të gjatë ka, e gzim të gjatë nuk ka.

Po ndalemi te vuajtja. Për kohën e diktaturës ju shpreheni se “ndërkohë që ne rriteshim si njerëz, sistemi rritej si diktaturë. E secili prej pjesëtarëve të familjes bënte llogari sipas nji postulati “që ka edhe ma keq”. Tash në retrospektivë, cila ishte e keqja tjetër edhe ma e madhe?

Unë kam le në nji familje burrash që nuk kanë pi, që nuk kanë luejt, as kanë shëtit, as kanë nxanë peshk, por janë marrë me libra. Edhe ça duket, fati u ka buzëqesh këtyne njerëzve, se ti mund të merresh me libra por tanë jetën mbetesh biblioman, edhe s’shkrun asgja. Baba im ka shkrujt 4800 faqe, 3000 faqe i ka botu sa ka kenë gjallë, tashti do të botohet edhe libri me kujtimet e jetës së tij. Jetë pezull. Ai tregon jetën e vet midis kontraditash dhe kundrathaniesh nga ma të tmerrshmet. E unë mendoj se kur i ke paraardhësit e ndritshëm, jo pse janë të mitë, asht sfida shumë e madhe. Nuk asht ndonjë lumturi shumë e madhe, me jetu nën dritën e dritave, sepse duhet me ba dritë, e po s’bane dritë je në terr, edhe e padit veten. Kjo ka qenë një sfidë shumë e madhe e imja dhe e kam kuptue masi jam ba 40 vjeç. Në atë kohë nuk e kuptosha, unë mundosha me i imitue ata. Kur axha im përkthente “Iliadën” dhe merrej me vepra me kafshata prej hekuri që duheshin blue me dhamë, e shqipja ishte një gjuhë e re e pastërvitun, unë isha ai që i rrija afër dhe i prifja lapsat… me lapsa kopjative, prej karboni që nuk fshiheshin. Tradita familjare asht nji faktor shumë pozitiv, por nuk asht gjithçka, sepse gjithkund diçka fillon prej zeros, prej hiçit, dhe asht shumë ma mirë me ia fillu prej zeros… Unë sikur të mos i kisha pasë prindt e mi në ato piketa që kanë qenë, unë do të kisha qenë ma i avancum, mendoj unë. Pse? Se do të isha ma guximtar, nuk do ia jepsha kurrkujt shkrimet e mia. Kurse në rastin tim, shkrimet e mia ua jepsha në dorë atyne ma s’pari dhe ata më kritikonin…” prit se kjo nuk asht klasike” …s’arrinin me kuptue se klasicizmi kishte dalë prej mode, e nuk kishte ma klasikë…

Kena lexue studimin kritik “Nji Uliks që s’mbërriti kurrë në Itakë” për veprën e Martin Camajt, dhe aty njihemi me faktin që keni qenë mësues gjuhë-letërsie në Prekal. A mundeshit në atë kohë, nëpërmjet letërsisë me krijue hapësira lirie për nxënësit, liri që mendoni se e inkurajoni sot?

Kur flas për lirinë, flas për lirinë time njëherë, si e kam konceptue unë. Ne nuk e njohim. Shkollat, familjet, ne, nuk e njohim lirinë. Familjet tona e vrasin lirinë, të jeni të sigurtë dhe duhet ba nji revolucion, nji revolucion gjinor, idesh, rolesh, …pra familja duhet të jetë jo nji burg për ne, por duhet të jetë një mbështjellje, nji jorgan që të mos ftohemi, por n’kjoftse ne dum me dal manej nëpër të ftohtë, jorgani nuk duhet të na vehet mrapa…pra me nji fjalë nuk duhet me na e prekë kush lirinë. Liria ime ka qenë kjo: unë e dija se duke qenë mësues nëpër qytete, ose duke qene nëpër vende pune në pozicione ku i rrihte fort era, unë kisha shumë pak shanse me rujt veten. Kur unë shkova në Universitetin e Shkodrës në fundin e viteve ’90 për të dhënë latinisht, mendoj se ishte pozicioni ma i mirë i bots. Në at’ kohë nuk më kishin qef e s’doshin me m’çu…e kjo asht mrekullia e madhe, asht mrekulli shumë e madhe mos me të pasë qef…mirëpo meqë nuk kishte kush tjetër me dhanë latinisht, u detyruen me m’çue mue. Mu më mbajshin si të parëndësishëm, dhe tanë taktika ime ishte me qenë i parëndësishëm, mos me u marrë kush me mue, dhe kështu jam marr unë me veten. Jam marrë me librat e mi, kam ba dëshmitë e asaj kohe. Në art ka një vlerë: ti duhet të bësh dëshminë…jo në kuptimin juridik, por të tregosh se çka ke pa, si je ndi, me kë ke qenë, kundër kujt ke qenë. Pra artisti, e arti asht dëshmi…Markez flet për nji katund në Argjentinë, dhe mundohet që atë katund ta paraqesë sikur asht njerëzimi i tanë. Kështu që du t’ju them që jeta e shkrimtarit, jeta e artistit, jeta e njeriut që shef përtej dukjes së sendeve, asht shumë e vështirë, kërkon sakrifica të mëdha…

Takimi juej i tretë me Martin Camajn: “Kohëdreke i nji dite fillim prilli andej kah fundi i vjetëve ’70. Kisha mbarue msimin (gjithnji në shkollën e Prekalit) dhe, mbasi kalova urën mbi Kir, dola në rrugë për me pritë makinë. Te nji patalok i vogël që i sillte shpinën erës, e ulur mbi nji gur rrask, po rrinte Mrika. (aty uleni bashkë me të dhe zini nji bisedë)
– Kam pasë edhe unë nji vlla msues bash në atë shkollë ku je ti.
– Ku asht tashti? e pyeta me interesim.
– Asht i humbun…tha pa e shue buzëqeshjen, i humbun…dhe tundi përsëri dorën e thatë në erë.
Si e kujtoni Takimin me motrën e Martinit?

Kam takue motrën e Martinit, Mrikën. Ishte grue shumë gojëmbyllun, edhe unë isha takue nji herë me te, e më tha mue: “Edhe unë e kam pasë një vlla që shkrun …”, “po ku asht ai”- i them… “asht i hupun’”- tha. Donte me thanë as marrim as japim me te, se malësorët tanë flasin nji gjuhë alegorike të pashoqe. Donte me m’thanë mos më pyt ma…si nji mënyrë edhe me u mbrojt prej meje edhe në qoftëse unë spiunoja e më pyesnin “çka të ka thanë”, nuk do kishin ça me thanë.
Dhe kur me çuen në Prekal me dhanë msim, në nji kohë kur po baheshin votimet, votime që delnin 99.99% më kërkuen me nejt në shkollë atë mbramje. Tuj nejt masdite në shkollë pashë regjistrat ndër vite të fshatit. Mbrrij në fillim te Martin Camaj. Regjistri i shkruem me bojë jeshile, në atë kohë …shkrimi i tij ishte i mrekullueshëm, gjithë fioritura, si me qenë një shkrim balerine. Ishte i panjoftun Martin Camaj. Kur erdhi Martini në Shqipni fill në ’92-shin, një pjesë e madhe e shqiptarëve sapo të hyshe në bisedë me ta “a e keni lexu Martinin”, herë i binin në shputë ballit me të djathten, e herë me të majten… I them unë njenit, po mirë mor po ça të pëlqen, se ai ishte krejt tjetër nga ajo që ishte shkrue në ato 50 vjet, dhe ai po vinte si produkt i ri, “â i bukur’- thoshte…pra na shqiptarët e ri jemi edhe majmuna, na mjafton që filani ka thanë “â i bukur” edhe i biem shputa kokës. Ndaj vendosa me shkrujt at’ libër, vetëm e vetëm me i thanë njerëzve që unë nuk rrahi ballin, por të jap librin. Mandej libri mund të jetë që s’vlen hiç, po unë jam nisë prej kësaj. Jam nisë prej kësaj, se nuk mund ta duroj majmunllekun e njerëzve…jam shumë i sigurtë që ata nuk kishin lexu kurrgja, po edhe nëqoftëse kishin lexu, kishin lexu shumë pak.

Edhe diçka tjetër për Martinin.

Martini iku për me shpëtue eventualisht. Gjithë ata që kishin qenë afër shkollave jezuite ishin kontigjent për me hi në burg. Axha im, që kishte mbarue shkollën me Martinin, veç se kishte shkrue nji bejte për nji shok të mahallës u dënue 101 vjet burg. Dhe në qoftëse nuk i kanë fut në burg në atë kohë, i kanë burgos mas 30 vjetsh. Unë njoh përkthyesin e “Virgjilit”, Mark Demën që e futën në burg në vitin 1976, me pretekstin që kishte thanë diçka jo në rregull në vitin 1945 duke ecë në radhë nga nji vend në tjetrin. I gjithë gjyqi ishte farsë, dhe atij i duhej me dhanë llogari në ’76 për vitin ’45. I thanë gjermant patër Anton Arapit “hajde me ne”; “Jo more” – tha, “unë s’kam ba kurrgja, nuk më dënojnë njerëzit e mi”- dhe e pushkatuen. Pra, ata hala ishin burra që mendojshin se i mbron burrnia e ndershmnia, ndërkohë që po zbatohej plani me pre krena.
Edhe Camaj, edhe pse iku e shpëtoi, ka qenë i përbuzun. Në vitin 1976, kryetari i bashkisë së Napolit kishte organizue nji simpozium të madh me arbëreshët, shqiptarë nga Shqipnia e nga diaspora. Në atë takim ishin ftu Dritëro Agolli bashkë me Gjovalin Shkurtaj, por edhe Martin Camaj. Këta tanët (Dritëro Agolli dhe Gjovalin Shkurtaj) i ankohen kryetarit të bashkisë së Napolit dhe i kërkojnë “o ai, o na”, në kuptimin që nëse i jepet fjala Martinit me folë për gjuhësinë, ne nuk marrim pjesë. Kryetari nuk ua merr parasysh kërcënimin, dhe ftohet Martini me folë. Sa mori fjalën, këta të dy fillun me radhë duke ba zhurmë me kamb, e Martini e ndaloi fjalën duke thanë “Më falni, se unë nuk prishem me vllazën të mi”, edhe kaloi pa majt fjalen. Kjo gja nuk asht përmend, dhe quhet “storia passata”, por që ma merr mendja ka me u përsërit çdo 50 vjet në historinë tonë.

A ka kritkë ndaj krijimtarisë tuaj?

Unë pretendoj se jam letërsi alternative. Unë kam shkrue nji letërsi dëshmitare e cila nuk ka ba kompromis me asnji prej parimeve të letërsisë zyrtare, dhe unë nuk kam botue asnji varg gjatë asaj kohe, dhe njimijë vjet të vazhdonte ai sistem, dhe njimijë vjet të vazhdoja unë bashkë me ta nuk do botoja sepse unë e refuzoja estetikisht edhe sistemin, edhe atë letërsi. Edhe kam qenë i madh për me i folë këto fjalë, në atë kohë kam qenë 35, 36, 40, 43 vjeç. Kur unë isha 43 vjeç na lshoi kulçedra e dolëm. Pra nuk ka hapsinë me kalu kjo letërsi alternative. Sa kohë do vazhdojë kjo punë? Na po presim, nuk na ka mbet kurrgja tjetër veçse me prit dhe me guxue. Me prit është me i thanë se kam kohë, dhe me guxue asht me folë ashtu siç ju flas unë ju. Dhe kam krijue jo pak anmiq, pa të cilët unë tashti ma nuk mund të jetoj. Pra, koha e demokracisë ça m’ka sjellë? M’ka sjellë nji kunorë anmiqsh, që s’dojn me nie se jam gjallë. Pra me nji fjalë nuk kemi kritikë, se na jemi të bllokuem.
Ne jemi nji popull pa kritikë dhe ta dini që kritika dhe letërsia kan le përnjiditë. Ne jemi ai lejleku që rri me nji kamë, dhe ne krijojmë pa ditë se ça bajmë. Ta dini që unë për veten time e kam këtë ankth shumë të madh se unë kam krijue dhe nuk kam kurrqysh si me u pa. Unë tham mirë jam, se ne vetin e braktisim të fundit, por vetë unë nuk e di sa vlej.

Ne nuk kemi dialog, ne hamë tri herë në ditë bakllavë, bakllavë, bakllavë…Ismail Kadare, Ismail Kadare… ajo bakllavë asht në fund të ditës, a ka mundësi nji cop spec diku, nji cop turshi… Dhe kur flasin për te asht si me fol për ungjilltarët. Ai asht nji njeri, veprat e të cilit ia kam ble me lekë, e kam harxhu dhe kohën time me e lexu, e kam pasë shumë vrejtje. Veprat ia kam ble, kohën ia kam dhanë, ça don tjetër ai? Unë nuk them që ai s’ka pasë talent, se edhe mos me pasë nuk asht turp, se tash ai asht ba i madh, por ai e ka përdorë talentin e vet për nji qëllim që nuk e ka mendu. Ai ka mendu se socializmi po vazhdon gjithë jetën. Ka vra tanë rininë e tij krijuese për me ju shkrujt rusëve, sovjetëve, Enver Hoxhës.

Na si lexues e kemi shumë të qartë se kush janë autorët që i kanë shërbye sistemit, por duem me dit’ sot se cilët janë për ty autorët e mirë të letërsisë bashkëkohore shqipe?

Unë autorë të mirë njof shumë, por shkrimtarë me integritet njof pak. Edhe këta të rinjtë e kanë njifarë nguti me e korr suksesin shpejt. Ndër autorët e mirë për mue janë autorët si Kongoli, Ylljet Aliçka, Stefan Capaliku, Ledia Dushi, Lisandër Kola, Luljeta Lleshanaku, Agron Tufa edhe Ridvan Dibra, këta janë të gjithë autorë shumë të mirë, sepse e kanë njëfarë vazhdimësie publikimesh dhe veprash.

Pse ka rëndësi vazhdimësia e publikimeve në letërsi?

Dikush shkrun nji poezi, dy, tre, katër dhe e len pastaj. E kjo asht punë që duhet me vazhdu, e nganjëherë duhet edhe me iu “imponue” lexuesit. Psh unë në panarin e vjetshëm kam ardh me 5 përkthime, me përkthime të randa, prej nga autorët që kam përkthy. Kemi publiku vëllimin e parë të “Kujtime të përtejvarrit” të Chateaubrian, jemi në pritje të vëllimeve të tjera; Bodlerin me librin “Lulet e së keqes”, nji përkthim i plotë. Kjo asht nji punë 50-vjeçare pasi jam marr me Bodlerin qysh në ’68-ën. Kam përkthye “Metamorfozën” e Kafkës, një variant timin, “Nekrassovin” – e Zhan Pol Sartrit, nji dramë mbi korrupsionin që do të ishte shumë e bukur me u vu në teatër, dhe një ese të Zhan Pol Sartrit mbi Bodlerin. Së fundmi kam botu librin e dramave “Aktorë pa kujtesë”, tashti në qershor dalin edhe tri libra të tjerë krijimtari e imja. Libri “Lule nate” do të ribotohet, dhe po ashtu do të ribotohet në Kosovë një miksazh prej tri vëllimeve poetike. Ndërkohë po përgatis vëllimin e katërt me poezi, dhe s’ma merr mendja që do shkruej ma poezi, pasi mendoj se e kam mbyllë si proces. Ma shumë do të merrem me drama, monodrama, romane, por jo poezi.

Bodleri shprehet për librin e tij “Lulet e së keqes” duke thënë se “ky libër, thelbësisht i padobishëm dhe absolutisht i pafajshëm, nuk është krijuar me qëllim tjetër, veçse për të më zbavitur, sikurse edhe për të ushtruar shijen time të pasionuar për pengesat”. Pra duket që Bodleri e ka fare të qartë se përse shkruen. Ju përse shkrueni?

Kjo asht pyetja ma e vshtirë që mund t’i bahet dikujt, me i thanë për çka shkruen ti. Kur ia kanë ba këtë pyetje nji autori spanjoll në vitet ’30 kur ndodhi revolucioni në Spanjë- ai ishte i paralizuem, edhe të gjithë miqtë e tij ikën, emigruen, dhe ky mbeti vetëm, bëhet fjalë për Vicente Aleixandre, poet i pashoq, unë e due shumë dhe jam ndjekës i shkollës së tij-, në poemën të tij me titull “Për ke shkruej unë” te vargu i parë thotë unë shkruej pikërisht për ata që nuk më lexojnë; po të mos e kishte thënë ai, do ta kisha thanë unë, se gjithmonë e kam pasë ketë ide. Ti s’po më pyet se kush asht lexuesi yt, por pse shkruej unë. Poezitë e mia janë dëshmi e marrëzisë sime personale. Në pjesën e parë të krijimtarisë sime kam shkru me qëllimin për me mbet gjallë intelektualisht edhe moralisht.
Unë kisha fatin e madh të lexoja Dostojevskin, Shekspirin, Zhan Pol Sartin – ishin mësuesit e mi, pra kam pasë mësues që tundin botën. Ata mësues nuk më llastonin dhe ata kur vinin me folë me mu, flisnin me ma të mirën e tyne: nëpërmjet veprës së tyre. Secili autor më dukej sikur më thoshte “ti a mundesh me e ba kët”. Dhe gjithmonë kam përjetu nji ankth të madh, dhe gjithmonë kam dalë shumë i dështum. Pra ankthi jem për me dhanë diçka që të përqasej me modelet e mira, duket, ndoshta mund të mos jetë model, por duket që unë e kam vujt shumë kacavarjen te modelet e mira. Mandej a e kam arrit, a s’e kam arrit, duhen do burra të tjerë që quhen kritikë. E ata duhet me ardhë jo me pudër, as dashamirës, por me ta hap barkun e me të thanë s’je kurrgja. S’ke zemër, s’ke mushkni, je bosh, je i mbushun me byk. Kjo asht kritika. Dhe unë e vuej mungesën e ksaj lloj kritike, se po të ekzistonte një kritikë e tillë unë do kisha ba vepra të tjera të mira duke iu përgjigj atyne, po kshtu…s’e shef kurrkush, nji pjesë e shofin por s’reagojnë.

Primo lexon poezinë e Bodlerit “Coftina”, shkëputur nga libri “Lulet e së keqe”
Nji Coftinë
A e mban mend, o shpirt, atë send që pamë
Atë mjes të bukur të nji vere të butë:
Coftinën e ndytë në kthesë të nji shtegu
Mbi shtrojen e fortë t’nji zalli me gurë.
Me shalët përpjetë si grue e përdalë
Tue vlue shpërndante helmin e saj,
Ngeshëm e hapte dhe pa kurrfarë gajle
Barkun e vet plot me erna të këqija. …

Kjo asht nji poezi që Bodleri e ka pagu shtrenjtë. Këshilli i Garancisë Morale, pranë Gjykatës së Parisit në vitin 1851-1852 i vuni pesëqind mijë franga gjobë, kurrgja ma pak se 7 ose 8 milion euro sot. Dhe ky u thotë më merrni shpirtin, se ne poetët jemi proverbialisht të varfën. Mirëpo, kaq popull i dhanun mas drejtësisë janë, sa në vitin 1949, mas 80 vjetësh, nji grup poetësh francez i kanë rihap gjyqin Bodlerit dhe e kanë shpallë të pafajshëm. Pra ata me iniciativë të tyre, se s’po ia kërkonte kurrkush, veç mos me i mbet hija e njeriut të dënuem atij që e konsideronin si “biblën e modernizmit”. Kurse në shkollat tona të dikurshme, kur donin me rrëzu Bodlerin si desident i përmendshin “Coftinën”.

Përkthimi i Bodlerit ju ka marrë 50 vite jetë e dedikim. Cilat kanë qenë vështirësitë e përkthimit të nji vepre si “Lulet e së keqes”?

Përkthimi i Bodlerit asht i vështirë, unë kam marrë përsipër me dhanë kuadrin e tij, dhe ai që e di frëngjishten e kupton që kam rujt tan llahtarën e Bodlerit. Ai ka estetizu të keqen dhe asht themeluesi i estetikës. Ai e shihte estetikën si teori të artit dhe të ndihmonte se si me ndërtu në art. E për atë, e vetmja kategori e artit ishte e bukura. Unë kam rujt pra vizionin e tij; kam 12 variante të të njëjtës poemë, pra një poemë të tij e kam përkthy në 12 variante, ndaj vendosa me e nxjerr se nuk kisha ça me i ba ma. Ajo është vepër jete, kam qenë shumë i lidhur me të. “Lulet e së keqes” ka qendru për vite e vite mbi komodinë.

Bodlerin e ka persekutu gjithkund ideja e vdekjes, dhe jo vetëm në moshën e madhe. Kur fillon e plaket njeriu nji dhimje me pasë mendon se po vdes, por ai e ka përjetue vdekjen qysh i ri, e ka pasë vdekjen në skutë të veshit. Vdekja, plakja, ikja nga jeta, shkatërrimi i organizmit, se ai ka pi gjithfarë opiumi, ka pasë nji jetë nga ma të shthurunat, e ka kërkue majde me u infektue prej sifilizit që në atë kohë ishte si  HIV AIDS-i sot, ka shkue nëpër bordelet më famëkeqe vetëm për me ngjit sëmundjen e sifilizit. Dhe kur e ngjiti, shkoi te e ama dhe i tha që prej teje e kam: “kur vdiq baba s’duhej të ishte martue ma, për aq kohë që ke pasë nji djalë si unë”. E ma pas u shue me nji vdekje të llahtarshme, 47 vjeç.

Nuk më kanë dalë gjithkund rimat, që të mos prishej skena, mos prishej piktura, por për mu kjo asht nji vepër jete e imja, e s’kam me arrit me ba nji përkthim të tillë ma kurrë. Megjithatë në fund të fundit mbetet nji variant i Bodlerit, dhe asht i mirëseardhun çdokush që ka 50 vjet në dispozicion me ia dediku Bodlerit.

Keni sjellë në shqip “Metamorfozën” e Kafkës, libër që tashmë e kemi të përkthyer nga disa autorë të tjerë. Cila mendoni se asht vlera e shtuar e variantit tuej?

Kam luftu shumë që sendi në të cilin metamorfizohet Zamza, të quhej çimkë (das ungeziefer). Asht fjalë shumë e rrallë, i thonë insekteve që jetojnë nëpër dërrasat e krevatëve, pra ose asht plesht, ose duhet të ketë ndonjë insekt tjetër që na nuk e kemi pasë fatin me e pasë, se kena pasë pleshta e morra boll. Pamë edhe mënyrën se si sillej, mënyrën sesi kruhej me konveks, rriska – rriska, si e koracume, si e blindume, ndaj e quajtëm çimkë dhe jo kandërr. Se kandrra janë edhe flutrat, por fluturat bajrake janë shumë të bukura e nuk besoj se Zamza asht metamorfizue në flutur bajrake. Po kujtova se po e qes në fik për 30 ditë, edhe më shkoi 90. Duke qenë nji tekst shumë i rrasun, duhej edhe me e lexu me za, me e pa, me e kolaudu edhe me lexim, edhe më qiti punë.

Libri me novela “Muzikantët”, botuar në vitin 2017 tregon atë që nuk ndodh në jetët e personazheve. Në cilin çels duhet me u lexu ky libër?

Me librin “Muzikantët” unë kam dalë për herë të parë me proza të shkurtra, të cilat më shumë se tregime janë novela. Në pjesën ma të madhe të tyne bahet fjalë për njerëz që jetojnë në qytet, është pak a shumë një letërsi policentriste që flet për jetën e njeriut në qytet dhe që pothuajse në asnjenen prej tyne nuk ndodh asgja. Pikërisht se nuk ndodh asgja ndodh gjithçka, pra nëse nuk lexohet dhe nuk kuptohet në këtë çels, atëherë ato histori janë krejt kot.
Këto proza janë shkrue në kontrapunkt me letërsinë e realizimit socialist që nuk ndodhte kurrgja dhe ndodhte shumë, që ngjarjet ishin të bujshme, por në fakt realiteti kishte të tjera parametra dhe këto ishin vetëm propagandë. Në novelën “Muzikantët” asht nji kafe ku hyjnë e dalin njerëz që kanë ardhë me familje me hangër darkë, me pi nji birrë, hyjnë e dalin, pra jeta në nji mbramje që zgjat shumë mbramje, e që në fakt ajo asht nji jetë, dhe jeta e tyne asht komplet e rrafshët, gati e pakuptim. Të gjithë njerzit janë hije të pajisun me frymë, me ekzistencë, që mundohen asaj ekzistence më i nxjerr arin. Këta janë gjallë, pavarsisht se u përkasin shumë të vdekurve. Ata kanë dëshira, aspirata, plane, andrra, dashurojnë, dështojnë, kanë ambicje, kanë kontradikta njeni me tjetrin. Secili lufton me qenë i pari, me marr pjesën ma të madhe e kështu me rradhë. Por, ai tregim nuk shkruhet ma sepse asht shkrue në kohën e vet. Nuk mund të konceptohet ma ajo lloj atmosfere që ka qenë e jetueme, e përjetueme me qindra herë, për me mbërrit në atë destilim.