Ne, përfaqësuesit më të vjetër të asaj që sot quhet “Shkolla e Frankfurtit”, së fundmi jemi akuzuar me zell për dorëheqje. Sipas kësaj akuze, ne zhvilluam elemente të një teorie kritike të shoqërisë, por nuk ishim të gatshëm të nxirrnim prej saj pasojat praktike. Nuk ofruam programe veprimi, as nuk mbështetëm veprimet e atyre që u ndjenë të frymëzuar nga teoria kritike. Nuk do të merrem me pyetjen nëse kjo mund të kërkohet nga mendimtarët teorikë, të cilët janë instrumente relativisht të ndjeshme dhe aspak të paprekshme nga tronditjet. Qëllimi që u bie atyre në një shoqëri të bazuar në ndarjen e punës mund të jetë i diskutueshëm; ata vetë mund të jenë të deformuar prej saj. Por, njëkohësisht, janë edhe të formuar nga ajo; natyrisht, nuk mund ta shfuqizojnë, thjesht me forcën e vullnetit, atë çka janë bërë. Nuk dua të mohoj elementin e dobësisë subjektive që i përket përqendrimit të ngushtë në teori. Megjithatë, mendoj se më e rëndësishme është ana objektive. Kundërshtimi, që përçartet me lehtësi, formulohet kështu: ai që në këtë kohë dyshon në mundësinë e një ndryshimi radikal të shoqërisë dhe që, për këtë arsye, as nuk merr pjesë në veprime spektakolare e të dhunshme, as nuk i rekomandon ato, ka dhënë dorëheqjen. Çfarë ka në mendje, ai mendon se nuk mund të realizohet; në të vërtetë, ai as nuk dëshiron ta realizojë. Duke i lënë paprekur kushtet ekzistuese, ai në heshtje i miraton ato, pa e pranuar.

Distanca nga praktika është si nam i keq për të gjithë. Kush nuk dëshiron të përveshë mëngët dhe të ndotë duart, bëhet i dyshimtë, sikur kjo shmangie të mos ishte legjitime dhe e shtrembëruar vetëm nga privilegji. Mosbesimi ndaj mosbesuesit mbi praktikën shtrihet nga ata që janë në anën e kundërt dhe që përsërisin parullën e vjetër “mjaft më me fjalë”, e deri te fryma objektive e reklamës që përhap imazhin – e quajnë atë një “imazh udhërrëfyes” – të personit aktiv dhe praktik, qoftë ai një drejtues industrial apo atlet. Duhet të bëhesh pjesë. Ai që vetëm mendon, tërhiqet, konsiderohet i dobët, frikacak, pothuajse tradhtar. Klisheja armiqësore ndaj intelektualit përhapet thellë edhe në grupet opozitare, pa e vënë ata re, ndërkohë që ata vetë shpeshherë shahen si “intelektualë”.

Aksionistët e mendimit përgjigjen: ndër gjërat që duhen ndryshuar përfshihen pikërisht kushtet aktuale të ndarjes së teorisë nga praktika. Praktika është e nevojshme, thonë ata, pikërisht për të zhdukur sundimin e njerëzve praktikë dhe idealin praktik. Por pastaj kjo shndërrohet shpejt në një ndalim mbi të menduarit. Një minimum mjafton për ta kthyer rezistencën ndaj shtypjes në një shtypje të atyre që, sado pak të duan ta lartësojnë qenien e tyre individuale, megjithatë nuk heqin dorë nga ajo që janë bërë. Njësimi i shumëpërfolur i teorisë me praktikën ka prirjen të rrëshqasë në mbizotërimin e praktikës. Shumë lëvizje e diskreditojnë teorinë si një formë shtypjeje, sikur praktika të mos ishte shumë më e lidhur drejtpërdrejt me shtypjen. Te Marksi, doktrina e këtij njësimi u frymëzua nga mundësia reale e veprimit, e cila madje as asokohe nuk qe aktualizuar.¹ Sot, po shfaqet e kundërta e drejtpërdrejtë. Njerëzit kapen pas veprimit vetëm për shkak të pamundësisë për të vepruar. Dhe sigurisht, sakaq te Marksi gjendej e fshehur një plagë: ai mund ta ketë formuluar me kaq autoritet tezën e njëmbëdhjetë mbi Feuerbach-un pikërisht sepse e dinte se nuk ishte plotësisht i sigurt për të. Në rininë e tij, ai kishte mëtuar “kritikën e pamëshirshme të gjithçkaje ekzistuese”.² Më vonë, ai e përqeshi kritikën. Por shpotia e tij e famshme kundër hegelianëve të rinj, shprehja “kritika kritike”, ishte një dështim, u zhduk në tym si asgjë më shumë se tautologji.³ Parësia e detyruar e praktikës ndaloi në mënyrë irracionale kritikën që vetë Marksi praktikonte. Në Rusi dhe në ortodoksinë e vendeve të tjera, përqeshja dashakeqe e kritikës kritike u bë mjet që të mundej të konsolidoheshin në mënyrë të tmerrshme kushtet ekzistuese. E vetmja gjë që praktikës i mbetej të nënkuptonte ishte: rritja e prodhimit të mjeteve të prodhimit; kritika nuk tolerohej më, përveçse si kritikë ndaj faktit që njerëzit ende nuk po punonin mjaftueshëm fort. Sa lehtë kthehet nënshtrimi i teorisë ndaj praktikës në një shërbim ndaj shtypjes së përtëritur.

Intoleranca represive ndaj mendimit që nuk shoqërohet menjëherë me udhëzime për veprim buron nga ankthi. Mendimi i pathyeshëm dhe qëndrimi që [ai] nuk mund të blihet duhet të jenë të frikshëm sepse në thellësi diçka dihet, por nuk mund të pranohet haptazi: se mendimi ka të drejtë. Një mekanizëm borgjez i kahershëm, të cilin mendimtarët e iluminizmit të shekullit të tetëmbëdhjetë e njihnin mirë, operon sërish, por i pandryshuar: vuajtja e shkaktuar nga një situatë negative – këtë herë nga një realitet i bllokuar – kthehet në tërbim ndaj atij që e shpreh atë. Mendimi, ndriçim i ndërgjegjshëm për veten, kërcënon të çmagjepsë pseudo-realitetin brenda të cilit lëviz aksionizmi, me fjalët e Habermasit.⁴ Aksionizmi tolerohet vetëm sepse konsiderohet si pseudo-realitet. Pseudo-realiteti bashkëshoqërohet si ana e qëndrimit subjektiv të tij, me pseudo-aktivitetin: një veprim që e tepron dhe e rëndon veten për hir të publicitetit* të tij, pa ia pranuar vetes deri në ç’masë shërben si kënaqësi zëvendësuese, duke e ngritur veten në një qëllim në vetvete. Njerëzit e mbyllur dëshpërimisht duan të dalin jashtë. Në situata të tilla, nuk mendohet më, ose mendohet vetëm mbi premisa fiktive. Brenda praktikës së absolutizuar, vetëm reaksioni është i mundur dhe rrjedhimisht i rremë. Vetëm mendimi mund të gjejë një dalje dhe, për më tepër, një mendim rezultatet e të cilit nuk janë të parapërcaktuara, siç ndodh aq shpesh në diskutime ku tashmë është vendosur se kush duhet të ketë të drejtë, diskutime që rrjedhimisht nuk e çojnë çështjen përpara, por që, në mënyrë të pashmangshme, degjenerojnë në taktikë. Nëse dyert janë të barrikaduara, atëherë mendimi, më shumë se kurrë, nuk duhet të ndërpritet para kohe. Ai duhet të analizojë arsyet dhe më pas të nxjerrë përfundimet. I mbetet mendimit të mos e pranojë situatën si përfundimtare. Situata mund të ndryshojë, nëse fare, vetëm përmes insight-it të pazbehur. Kapërcimi në praktikë nuk e shëron mendimin nga dorëheqja, për aq sa shpaguhet me dijen e fshehtë se në të vërtetë ajo nuk është rruga e duhur.

Pseudo-aktiviteti është përgjithësisht një përpjekje për të shpëtuar enklava menjëhershmërie në mesin e një shoqërie kryekëput të ndërmjetësuar dhe të ngurtësuar. Përpjekje të tilla racionalizohen duke thënë se ndryshimi i vogël është një hap në rrugën e gjatë drejt transformimit të së tërës. Modeli katastrofik i pseudo-aktivitetit është “bëje vetë” [Mach es selber]: aktivitete që kryejnë atë që prej kohësh bëhet më mirë përmes mjeteve të prodhimit industrial, vetëm sa për të frymëzuar individë të palirë, të paralizuar në spontanitetin e tyre, me sigurinë a ngushëllimin se gjithçka varet prej tyre. Absurditeti i “bëje vetë” në prodhimin e mallrave materiale, madje edhe në kryerjen e shumë riparimeve, është qartazi i dukshëm. Megjithatë, absurditeti nuk është i plotë. Me reduktimin e të ashtuquajturave shërbime [Dienstleistungen], ndonjëherë masat e ndërmarra nga personi privat, të cilat janë të kota e të tepërta duke marrë parasysh teknologjinë e disponueshme, megjithatë përmbushin një qëllim thuajse racional. Qasja “bëje vetë” në politikë nuk është krejt e të njëjtës natyrë. Shoqëria, me të cilën ballafaqohen njerëzit në mënyrë të padepërtueshme, është megjithatë po këta njerëz. Besimi në veprimin e kufizuar të grupeve të vogla sjell ndërmend spontanitetin që venitet nën tërësinë që ka zënë kore dhe pa të cilin kjo tërësi nuk mund të bëhet diçka tjetër. Bota e administruar ka tendencën të mbytë çdo spontanitet, ose të paktën ta kanalizojë atë në pseudo-aktivitete. Sidoqoftë, kjo nuk funksionon aq pa probleme sa do të shpresonin agjentët e botës së administruar. Megjithatë, spontaniteti nuk duhet absolutizuar, as nuk duhet ndarë nga situata objektive apo adhuruar siç është adhuruar vetë bota e administruar. Përndryshe, sëpata në shtëpi që kurrë nuk e shpëton marangozin do të shembë derën më të afërt dhe skuadra e ndërhyrjes së shpejtë do të jetë gati.⁵ Edhe ndërmarrjet politike mund të fundosen në pseudo-aktivitete, në teatër. Nuk është rastësi që idealet e veprimit të menjëhershëm, madje edhe propaganda e aktit, janë ringjallur pas integrimit të vullnetshëm të organizatave dikur progresiste, të cilat tani në të gjitha vendet e tokës po zhvillojnë tiparet karakteristike të asaj që dikur kundërshtonin. Megjithatë, kjo nuk e zhvlerëson kritikën e anarkizmit. Kthimi i tij është ai i një fantazme. Padurimi me teorinë, që manifestohet në këtë kthim, nuk e çon mendimin përtej vetes. Duke harruar mendimin, padurimi bie pas poshtë tij.

Kjo bëhet më e lehtë për individin përmes kapitullimit të tij ndaj kolektivit me të cilin identifikohet. Ai i shpëton njohjes së pafuqisë së tij; të paktët bëhen të shumtë në sytë e tyre. Ky akt – dhe jo mendimi i palëkundur – është dorëheqës. Nuk përftohet asnjë marrëdhënie e qartë midis interesave të egos dhe kolektivit ndaj të cilit ajo [egoja] dorëzohet. Egoja duhet të shfuqizojë vetveten në mënyrë që të bekohet me hirin e të qenurit e zgjedhur nga kolektivi. Në heshtje, është ngritur një imperativ kategorik jo dhe aq kantian: duhet të nënshkruash, të përfshihesh. Ndjenja e një sigurie të re blihet me sakrifikimin e të menduarit autonom. Ngushëllimi se mendimi përmirësohet në kontekstin e veprimit kolektiv është mashtrues: mendimi, si një instrument i thjeshtë i veprimeve aktiviste, atrofizohet si çdo arsye instrumentale. Në këtë kohë, asnjë formë më e lartë e shoqërisë nuk është konkretisht e dukshme: për këtë arsye, çfarëdo që vepron sikur ajo të ishte lehtësisht e arritshme, ka diçka regresive në të. Por, sipas Frojdit, kushdo që regreson, që kthehet pas, nuk ka arritur synimin e tij instinktual. Objektivisht, regresioni është heqje dorë, edhe kur e mendon veten si të kundërtën dhe në mënyrë të pafajshme propagandon parimin e kënaqësisë.⁶

Për kontrast, mendimtari kritik dhe i pakompromis, që as nuk e dorëzon vetëdijen e tij dhe as nuk lejon të terrorizohet në veprim, është në të vërtetë ai që nuk dorëzohet. Mendimi nuk është riprodhimi intelektual i asaj që sakaq ekziston gjithsesi. Për aq sa nuk këputet, mendimi rrok e mban të sigurt mundësinë. Aspekti i tij i pangopur, mospranimi i tij për t’u kënaqur shpejt dhe lehtë, refuzon mençurinë tuhafe të dorëheqjes. Momenti utopik në mendim është më i fortë sa më pak ai – edhe kjo është një formë relapsi – të objektivohet në një utopi dhe kështu të sabotojë realizimin e vet. Mendimi i hapur shpie përtej vetes. Ai është vetë një sjellje, një formë praktike; është më i afërt me praktikën transformuese sesa një sjellje që bindet për hir të praktikës. Para çdo përmbajtjeje të veçantë, të menduarit është në të vërtetë forca e rezistencës, nga e cila është tëhuajtur vetëm me përpjekje të mëdha. Një koncept kaq i thekur i të menduarit, megjithatë, nuk është i siguruar, as nga kushtet ekzistuese, as nga qëllimet ende për t’u arritur, as nga ndonjë lloj batalioni. Çkado që dikur është menduar mund të shtypet, të harrohet, të zhduket. Por nuk mund të mohohet se diçka prej saj mbijeton. Sepse mendimi përmban elementin e universales. Ajo që dikur është menduar shkoqur e qartë, doemos do mendohet diku tjetër, nga të tjerë: ky vetëbesim e shoqëron qoftë edhe mendimin më të vetmuar e të pafuqishëm.

Kushdo që mendon nuk është i tërbuar në gjithë kritikën e tij: mendimi e ka sublimuar tërbimin. Për shkak se ai që mendon nuk ka nevojë t’ia ndërsejë tërbimin vetes, ai nuk dëshiron as t’ua ndërsejë atë të tjerëve. Lumturia që agon në syrin e atij që mendon është lumturia e njerëzimit. Tendenca universale e shtypjes është e kundërta e mendimit si i tillë. Mendimi është lumturi, edhe kur përkufizon palumturinë: duke e shqiptuar atë. Vetëm kështu, lumturia arrin të prekë palumturinë universale. Kush nuk e lejon të atrofizohet, nuk ka dhënë dorëheqje.