nyje.al | 18.02.2019

Me rastin e 60-vjetorit të vdekjes së Bertold Brehtit, Teatri “Piccolo Teatro di Milano” përkujton autorin dhe veprën e tij “Opera për tri groshë” me regjisor Giorgio Strehler. Në kuadër të një serie takimesh për tekstet dhe autorin që po zhvillohen në Milano, sjellim për lexuesit e “Nyjes” një përmbledhje të intervistës së filozofit Rocco Ronchi në lidhje me librin e tij teorik “Brecht: Introduzione alla filosofia”, publikuar në vitin 2013. Intervista e filozofit është përkthyer nga gjuha origjinale.
Çfarë mund të na interesojë ende sot e kësaj dite nga vepra e Brehtit, e një autori që ka qenë i lidhur me një periudhë historike të viteve nëntëqind, me ideologjinë e komunizmit dhe me praktika të teatrit epik të cilat priremi të mos i përdorim më?

Do të dalloja në veprat e tij formën dhe përmbajtjen. Brehtizmi, si një përbashkësi përmbajtjesh, sipas meje, nuk është besnik ndaj vetë Brehtit; e redukton Brehtin në një grumbull vlerash, parimesh, a çështjesh ideologjike, ndaj si i tillë është ekstremisht reduktues për figurën e tij. Çka gjej totalisht aktuale në mendimin e Brehtit – dhe në dramaturgjinë e tij – është çështja e metodës, të cilës i nënshtrohet edhe përmbajtja. Ndaj mendoj se duhet rifilluar nga metoda brehtiane që nuk është thjesht një metodë e kufizuar nga dimensioni specifik i dramaturgjisë, por duhet të kuptohet në një nivel më të lartë, pak a shumë si atëherë kur flitet për metodën karteziane apo për ndonjë metodë shkencore. E me sa duket, fjala “metodë” na çon drejt një qëndrimi që duhet ta marrë përsipër ai që kërkon ta njohë dhe ta ndryshojë realitetin.

A mund të përcaktojmë se cilat janë elementët e metodës brehtiane që përbëjnë interes për një filozof si ju?
Metoda brehtiane dhe metoda e filozofisë janë në thelb identike. Karakteristika domethënëse e raportit mes Brehtit dhe filozofisë nuk është vetëm për shkak se Brehti e prezanton filozofinë apo marksizmin si tema të punës së tij. Brehti e prezanton filozofinë si metodë. Teatri i tij është filozofik nga këndvështrimi formal: për aq kohë sa ai është teatër epik. Ështe teatër filozofik sepse niset nga ideja që operacioni teatror duhet të zgjidhet në një mënyrë a tjetër, në një problematizim sistematik të gjërave që janë të dukshme. Metoda brehtiane është kjo: problematizimi i dukjes, i gjërave që në dukje janë të qarta. Është shumë e ngjashme me atë që Husserli e quan “reduktimi fenomenologjik”, e që për shkak të saj, Brehti i vënë në skenë nga Strehleri në Milano ngjalli entuziazmin e shkollës fenomenologjike milaneze, me në krye Enzo Pacin.

Brehti në veprën e tij “As rregulli dhe as përjashtimi” shkruan: “E çuditshme, edhe pse e zakontë”…
Çfarë ka pra pas gjithë kësaj Verfremdungseffkt , nëse jo një teknikë e tëhuajzimit të cilën Brehti e merr nga formalistët rusë përgjatë qëndrimit të tij në Rusi? Teknika e tjetërsimit nuk është teknikë dramaturgjike; teknika e “tjetërsimit” është ripropozimi në nivel dramaturgjik i asaj që ka qënë gjithmonë pozicionimi i filozofit në lidhje me eksperiencën. Nëse dikush rikthehet në fillesat e filozofisë perëndimore gjen figurën e Sokratit. Çfarë e bën Sokratin filozof tipik? Fakti që nuk kënaqet nga përgjigjet tradicionale për çështje të mëdha të njeriut. Sokrati problematizon sistematikisht këto përgjigje, dmth i vendos ato në mënyrë konstante në një situatë “epochè”.
Sokrati a nuk krahasohej ndoshta me një silur? Kjo thuhet në “Simpoziumin”, dialogu i famshëm në të cilin Aristofani flet për Sokratin. Në të thuhet se Sokrati prezantohet në qytet si dikush që e “mpin” bashkëfolësin. Përse e mpin? Sepse e paralizon, e paralizon sepse përgënjeshtron, madje e vë në situatë të tillë ku duhet të vetëpërgënjeshtrohet. A nuk janë vallë këto pozicione dhe metoda dramaturgjike brehtiane? A nuk konsiston këtu edhe teknika e recitimit të aktorëve brehtianë, që Brehti e zgjidh në formulën e tij unike “jo kështu, po kështu”?

Shumë kontroverse, ndër të tjera, për mënyrën se si duhet të aplikohet…
Është e pamundur ndoshta për t’u aplikuar. Nuk jam ekspert i këtyre gjërave, por e kam pyetur gjithmonë veten nëse është e mundur të mësosh të recitosh në mënyrë të tillë që për çdo veprim dramaturgjik të mund të shprehej njëkohësisht në mënyrë të tërthortë edhe një rezultat tjetër, dmth imagjinojmë tashmë një veprim dramatik por është e nevojshme që aktori të shprehë bashkë me veprimin që po kryen edhe mundësinë e një veprimi tjetër që nuk kryhet kurrë. Është e ngjashme sikur aktorit do t’i duhej njëkohësisht të pohonte dhe menjëherë të përgënjeshtronte atë që po thotë. Kjo për Brehtin ishte e rëndësishme sepse bëhej fjalë, pikërisht, për të mos kristalizuar, për të mos vazhduar me ndjeshmëri shumë të fortë. Nga ana tjetër, nëse e vrasim mendjen, cili është efekti që shkakton Sokrati tek bashkëbiseduesi? Efekti i Sokratit ndaj interlokutorit është i njëjtë, dmth që bashkëfolësi i tij paralizohet nga dialektika sokratike. Ai duhet të marrë njëfarë distance dhe duhet të gjykojë në mënyrë kritike ato që janë bindjet e tij.Në këtë mënyrë individi detyrohet të vetëpërgënjeshtrohet. Tani, kur Sokrati, apo kur Platoni nëpërmjet Sokratit, prezanton “përgënjeshtrimin” e bën si një teknikë të purifikimit, sepse nëpërmjet përgënjeshtrimit ka një katarsis. Asaj, Platoni i jep një vlerë fetare, të shenjtë.

Cili është kuptimi i teatrit epik? Jo vetëm se arrin të “mpijë”, apo të problematizojë, por se njëkohësisht operon drejt purifikimit, drejt “katarsisit” të spektatorit, edhe pse me sa duket poetika brehtiane është antiaristoteliane.
Dhe ju insistoni tek ky antiaristotelizëm?
Po, këmbëngul në këtë pikë pasi për mua mes dy klasikëve të mëdhenj të mendimit grek, Platonit dhe Aristotelit, Brehti qëndron në krahun e Platonit. Kritika e tij për poezinë e Aristotelit është një kritikë nga të gjitha anët dramaturgjike e bazuar mbi parimin “Einfuhlung”, pra mbi ndjeshmërinë, e rrjedhimisht mbi kritikën e natyralizmit… Por kjo kritikë e pamëshirshme që Brehti bën për teatrin natyralist duket, për dikë që ka një minimum njohurish filozofike, si një rimarrje e kritikës origjinale e Platonit në librin e tij të X-të të “Republikës”, në distancë kohore rreth 2000 vite kur Platoni për arsye politike dhe pedagogjike bënte thirrje që poetët të dëboheshin nga qyteti ideal.

Përse duheshin dëbuar poetët? Sepse ata përfaqësonin pedagogjinë zyrtare. Në botën platonike, poetët ishin “përndjekësit” që kërkonin të bindnin nëpërmjet magjepsjes dhe emocioneve. Poeti për Platonin nuk ishte ai që ne sot kuptojmë me fjalën “poet”, krijuesi i lirë i imazheve. Platoni nuk kishte konceptim estetik për poezinë. Për atë, poeti ishte pedagogu i komunitetit, zëdhënësi i dijes dhe pushtetit që përçohej gojarisht dhe që duhej të rishpërndahej nëpërmjet fjalës.
Përse Brehti në librin e tij mbi estetikën teatrale flet për një teatër të një epoke shkencore si kjo e jona?

Ai flet për një teatër që braktis truallin e imagjinares, për të ardhur në truallin e reales. Teatri brehtian është radikalisht realist, nëse me “realist” nënkuptojmë jo riprodhimin mimetik të realitetit, por vërtetësinë e shkencës, dmth realja që shkenca na e mundëson të lindë si të tillë.
Ajo që është e fshehur pas asaj që duket, në një farë mënyre priret të dalë nga një dimension ekskluzivisht njerëzor, që nuk është më vetëm për përmasat e Njeriut. Brehti e kishte me retorikën e humanizmit. Historia dhe ekonomia janë fuqitë e mëdha që e kapërcejnë përmasën njerëzore dhe që vihen në skenë nëpërmjet teknikës të “tëhuajësimit”. Në teatrin epik ka një zgjedhje radikale, për mendimin tim, që është zgejdhja e reales përkundrejt imagjinares, dhe kjo është një nga arsyet që e bëjnë metodën brehtiane absolutisht aktuale, dhe të lidhur ngushtësisht me nevojat tona.Nevoja jonë për t’u çliruar nga një përmasë thashethemi, apo kurioziteti. Mendoj se lidhet me nevojën tonë për të qenë të mprehtë, jo në kuptimin e mprehtësisë që vjen nga intuita profetike; por në kuptimin e aftësisë për të parë përtej asaj që duket, për të parë strukturat e thella që modelojnë sjelljet tona, aftësia për të parë matanë. Ky më duket të jetë ende një motiv thellësisht platonik: të shkuarit përtej opinionit, përtej modaliteteve të zakonshme të komunikimit, për të parë se cilat janë rrënjët e lidhjes sonë shoqërore. Kjo është mprehtësia që është shumë e pranishme në punën e Brehtit. Metoda e “tëhuajësimit” duhet të sjellë mprehtësi.

Dhe kjo mendoni se rrjedh nga besimi i tij tërësisht materialist?
Brehti ka qënë thellësisht materialist, dhe kjo vihet re te një prej veprave të tij më të diskutuara me titullin “die Maßnahme” (përkthyer shpesh si “Masat e marra”). Aty flet për sakrificën e individit për Partinë. Në këtë dramë kuptohet se cfarë domethënie ka materializmi për Brehtin. Materializmi për të ka kuptimin e një pozicionimi në favor të proletariatit dhe nuk flet më në emër të moralit. Morali nuk qëndron mbi veprimin, por është një element që varet nga veprimi. Për ta thënë më thjesht: për Brehtin imperativi është hipotetik, dhe imperativi kategorik qëndron nën imperativin hipotetik. Kanti bënte dallimin mes imperativit hipotetik dhe atij kategorik: imperativi i vërtet moral ishte imperativi kategorik: ligji i arsyes. Dhe nëse dikush pyet se çfarë është materializmi i Brehtit, është në fakt mbivendosja e imperativëve hipotetikë ndaj atyre kategorik. Që do të thotë: morali nuk mund të jetë i zgjedhur si “mjeti i fundëm i gjyqësisë” ndaj sjelljes njerëzore. Morali është në lojë, morali bën pjesë në luftën që po vazhdon. Kjo është, sipas meje, një mësim shumë i vështirë, por shumë i dobishëm për ne sot. Sepse nëse shohim sot se si është shndërruar e majta në botë, zbulojmë që është kthyer thelbësisht në një parti e moralit, asgjë tjetër përveçse një lëvizje opinioniste që mbi moralin kritikon rendin e ndërtuar, dhe këtë e bën në emër të Drejtësisë, në emër të Njeriut, në emër të universaleve që na vijnë si transhendentalë në nivelin e përvojës. Në thelb, e majta në kompleksitetin e saj sot në Itali është kthyer në një kritikë morale ndaj rendit ekzistues. Është puro idealizëm, nuk është materializëm. Brehti na thotë: materializëm do të thotë të flasësh në emër të atyre që janë të fundit, në emër të refugjatëve, të cilët janë një figurë kyçe në teatrin brehtian.

Në esetë kritike të Barthes-it shkruhet: “Postulati i të gjithë dramaturgjisë brehtiane është që, të paktën sot, arti më shumë se të shprehë realen, duhet t’i japë asaj një kuptim.”
Metoda Brehtiane nuk ka si qëllim të prodhojë një kuptim të ri për realitetin, për të na thënë se si qëndrojnë gjërat, çfarë është realiteti, por synon të të tregojë realen. Brehti përdorte foljen zeigen për të na treguar pikërisht atë që duhej të ishte një nga detyrat e teatrit: teatri duhet të shfaqë. Që është e kundërta e të treguarit. Nëse mendojmë për teatrin epik, na shkon ndërmend teatri narrativ, epika në fakt na ridërgon te rrëfimi, por në realitet teatri epik është një teatër i shfaqjes, është bazuar mbi parimin e “shfaqjes” dhe kjo mendoj është pika rilevante. Teatri duhet të jetë në gjendje për të na shfaqur atë që heshtet, kur realiteti flet. Kjo e bën metodën e Brehtit sot e kësaj dite jashtëzakonisht aktuale.
__________________________________
1. Intervista e plotë gjendet në: https://www.doppiozero.com/materiali/brecht-un-discorso-sul-metodo?fbclid=IwAR3JFidWVgT5KfOK_jAw63Js6IYGsY39hCpUF4g8xrp3rwSfB6-LBNDyYXY
2. Sipas teorisë dramatike të elaboruar të B. Brecht, efekti i tjetërsimi quhet efekti i “distancës”/largësisë” që aktori ngjall/shkakton tek spektatori duke mos u identifikuar me personazhin apo ambjentin, por duke e përfaqësuar atë. Shënim i përkthyesit, nga TRECCANI http://www.treccani.it/vocabolario/ricerca/straniamento/