Kujdesi që na mohohet është forma më e qetë e dhunës. Është dhuna që nuk e përplas derën, por e mbyll ngadalë. Që nuk lë gjurmë në trup, por në jetë. Është dhuna që e ushtron pushtetin në heshtje, nëpërmjet burokracisë që zëvendëson ndërgjegjen, referimit që zëvendëson mbështetjen, statistikës që zëvendëson kujdesin. Është ajo dhunë që e ndien kur i drejtohesh shtetit dhe ai nuk përgjigjet – sepse nuk të ka menduar kurrë si subjekt që meriton jetë të jetueshme.

Shpikja e kujdesit: kur shteti flet për gratë për të ruajtur veten

Në fjalorin e institucioneve, “kujdesi” për viktimat e dhunës është bërë një term teknik, steril, i shkëputur nga realiteti jetësor i grave që çdo ditë përballen me frikë, izolim, papunësi dhe heshtje institucionale. 

Në mars të vitit 2024, Bashkia Kamëz iu përgjigj një kërkese zyrtare për informacion nga gazeta komunitare “Nyje.al”, me një dokument që liston, me saktësi burokratike, mekanizmat dhe shërbimet që ofrohen për gratë viktima të dhunës me bazë gjinore. Dokumenti është i mbushur me referenca ligjore, vendime të Këshillit të Ministrave, përshkrime strukturash organizative dhe veçanërisht me numra: “207 raste të trajtuara”, “8 punonjës të barazisë gjinore”, “9900 lekë ndihmë për secilin të përfshirë në Urdhër Mbrojtjeje”. Por më shumë sesa një pasqyrë e kujdesit, ky dokument është një akt i shpikjes së tij. 

Është mënyra se si shteti lokal krijon idenë e veprimit pa pasur nevojë për vetë veprimin. Është shfaqje e fuqisë përmes menaxhimit të fjalës, jo përmes transformimit të realitetit.

Kjo është, në thelb, ajo që Sara Ahmed e ka quajtur “diversity work as institutional wall” – puna e larmisë (në rastin tonë, puna e kujdesit) që prodhohet jo për të ndryshuar strukturën, por për ta mbuluar atë. Te Bashkia Kamëz, “kujdesi” bëhet një formulë mbrojtjeje institucionale, jo një ndërhyrje e përkushtuar ndaj jetëve të grave. 

Është retorikë që shërben për të ndaluar pyetje që nuk notojnë në sipërfaqe: Çfarë ndodh me një grua pas Urdhrit të Mbrojtjes? A ka ajo ku të jetojë? A ndjen siguri? A ka mbështetje psiko-sociale që shkon përtej një seance falas këshillimi? A ka kush i mban fëmijët kur ajo shkon në gjykatë? A është në gjendje të ndërtojë një jetë të re, pa u kthyer në të njëjtin vend ku e kërcënojnë? 

Politika që prodhojnë referim jo mbështetje – kujdesi si performancë institucionale

Përgjigjja institucionale nuk i bën këto parashtrime, sepse nuk ka për qëllim jetën/subjektin – ka për qëllim mbrojtjen e imazhit institucional. Në të, referimi bëhet fjalë kyçe, por nuk ndalet asnjëherë për të analizuar çfarë ndodh më pas. Nëse një grua nuk e ndjek dot një proces gjyqësor, nëse nuk ka mundësi për strehim për përfaqësim ligjor, për ndihmë me paketa ushqimore. Kjo shpërndarje e përgjegjësisë nuk është shenjë e një sistemi të gjerë solidar, por shmangie nga përgjegjësia publike. 

Nëse kujdesi për viktimat e dhunës mbështetet kryesisht në burime të jashtme, jopublike, afatshkurtra dhe shpesh në baza projektesh, atëherë ai nuk është kujdes – është ndihmë e kushtëzuar që nuk mund të mbajë askënd për gjatë. Dhe kjo e kthen shtetin në një administrator të mungesës, jo në një garantues të jetës.

Mund të kishim qenë në një tjetër terren të diskutimit: atë të praktikave feministe të përkujdesjes si ndërtim marrëdhëniesh, si etikë ndërlidhëse sociale dhe si politikë e shpërndarë. Shumësia e literaturës feministe për kujdesin, na orienton që përkujdesja nuk është një akt individual apo një sektor shërbimi, por një strukturë për ta bërë të mundur jetën kolektive. Megjithatë, në terrenin konkret ku operon pushteti lokal, kujdesi nuk shfaqet si marrëdhënie, por si mekanizëm – një sistem i brendshëm mbrojtjeje institucionale (dhe ky i pamjaftueshëm), që funksionon për të prodhuar idenë e ndërhyrjes pa krijuar asnjë ndryshim përmbajtësor. Në vend të një infrastrukture që mbron dhe mban përgjegjësi, kemi një aparat që i end gratë nga një hallkë në tjetrën, dhe që për çdo mungesë reale, ofron një përgjigje të sjellë në gjuhë menaxheriale. Në këtë kuptim, nuk është se kujdesi mungon – është i deformuar në thelb, i ndarë nga drejtësia, i shpërfytyruar në mënyrë që të ruajë institucionin, jo jetën.

Këtu, kur Bashkia e Kamzës pretendon, se ka krijuar struktura të mbrojtjes për gratë dhe vajzat që përjetojnë dhunë me bazë gjinore, ajo flet në një gjuhë që synon më shumë të ruajë imazhin e vet sesa të prekë rrënjët e problemit. Ligje, VKM, koordinime ndërinstitucionale, mekanizma referimi, pagesa mujore, të gjitha të rreshtuara me kujdes për të krijuar iluzionin e një sistemi funksional. 

E megjithatë, në këtë katalog shërbimesh nuk përshkohet asgjë nga tensioni, pasiguria, dhimbja dhe mungesa e shpresës me të cilën jeton një grua që ka zgjedhur të thyejë heshtjen. Nuk përcillet kujdesi si praktikë shoqërore: marrëdhënie, përkushtim, siguri afatgjatë. Ajo që kemi, në vend të kësaj, është një kujdes i proceduruar, i ftohtë, që shërben më shumë për të prodhuar raporte dhe statistika se sa për të shëruar plagë reale. Ky është thelbi i dhunës strukturore në një sistem që në vend të shërimit, ofron referim; në vend të mbështetjes, ofron menaxhim rasti; në vend të të drejtave, ofron asistencë.

Femicidi në territorin e përjashtimit

Në diskursin publik, Kamza shpesh përshkruhet si “jashtë qytetit”, si një vend pa formë, pa zë dhe pa agjenci. Kjo qasje nuk është thjesht klasiste – është racializuese në thelb, duke e vendosur Kamzën si një tjetër që ekziston vetëm në raport me Tiranën, qendrën e legjitimuar. Gratë e Kamzës, në këtë logjikë, ose sentimentalizohen ose nuk përmenden, përveçse si statistikë, viktimë, ose anomali. Sakaq, kur një grua reziston në një qytet të heshtur, ajo sfidon jo vetëm patriarkatin, por edhe kufijtë e shpikur të qendrës dhe periferisë.

Nuk ka gjë më politike se trupi i një gruaje në një vend që e konsideron jetën e saj si  statistikë

Viti 2023 e tronditi Kamzën. 1 mars 2023. Tri plagosje dhe tri vrasje të njëpasnjëshme Mevlute Hysa, Etleva Kurti dhe Hasime Dafku; gra të vrara, të padëgjuara, të paarritshme për institucionet që e quajnë veten “mbrojtëse”. Dan Hutra. Në lagje flitej me zë të ulët, rrëfeheshin tmerri dhe pafuqia, ndërsa rrjetet sociale përmendnin emrat e tyre për një ditë e më pas i fshinin – si të donin ta largonin sa më shpejt dhimbjen që nuk mund ta përballonin. 

Ndërkohë, në atë vit, në kuadër të ditës ndërkombëtare të të drejtave të grave, në një lokal në Kamëz, u organizua një festë për gratë, ku mori pjesë edhe Erion Veliaj. Por ndërsa politika pozonte përpara kamerave, bashkia vetë zgjodhi të heshtte: asnjë deklaratë publike, asnjë fjalë ngushëllimi, asnjë vetëreflektim institucional. Heshtje. Një heshtje që nuk është as rastësi, as mungesë burimesh, por strategji politike e mbijetesës institucionale përmes mosllogaritjes. Në një sistem që funksionon mbi normalizimin e dhunës strukturore, vrasja e një gruaje nuk duket se po shërben si thirrje për veprim, porse thjesht si një devijim që duhet menaxhuar, fshirë, harruar. Dhe në Kamëz, bashkëpunimi i heshtur midis politikës lokale dhe dhunës që ndodh në çdo lagje është më shumë se alarm: është skandal i normalizuar.

E siç thotë feminisja meksikane Rita Laura Segato (2016), “kur shteti hesht përpara dhunës ndaj grave, ai nuk është thjesht joefektiv, ai është bashkëpunëtor i dhunës”- siç edhe artikulohet kontekstualisht nga protesta e  banorë/eve në qytet në mëngjesin e 8 marsit të 2023 në Kamzën e kapluar nga zija. 

Rakip Suli, kryetari i Bashkisë Kamëz, ka dalë me dhjetëra deklarata për infrastrukturën, asfaltin dhe hapjen e rrugëve, por nuk thotë asnjë fjalë publike për vrasjen e grave në qytetin që ai drejton. Kur pushteti lokal zgjedh të mos flasë për vrasjet, ai është pjesë e një rendi që e sheh jetën e grave si të negociueshme, të panevojshme për përfaqësim, dhe të padinjitetshme për t’u politizuar. Kjo është ajo që politologet feministe e quajnë “kontrata seksuale e shoqërisë”, ku gratë nuk përfshihen si subjekte të plotfuqishme në marrëveshjen sociale dhe për pasojë, dhuna ndaj tyre nuk bëhet emergjencë politike, por reduktohet në çështje private, një ndodhi “e trishtë”, por jo e mjaftueshme për të kërkuar ndryshim sistemik. Në këtë kuptim, heshtja është forma më e lartë e dhunës së pranuar.

Nëse tri vrasje serike nuk janë të mjaftueshme për të vënë në lëvizje një bashki, atëherë duhet të ndalojmë së pyeturi çfarë kanë bërë gratë për të kërkuar ndihmë dhe të fillojmë të pyesim, çfarë nuk ka bërë pushteti? Ku janë fondet për qendrat emergjente të grave; reagimet zyrtare; planet urgjente për edukim, ndërgjegjësim, parandalim, punësim? Ku është politika e përgjegjshme? Sepse një qytet që nuk ka mbamendje për gratë e tij të vrara, mbart kanosjen e përsëritjes ciklike të së njëjtës dhunë.

Përfund përgjigjjes nga Drejtoria e Ndihmës Ekonomike dhe Çështjeve Sociale, shquajmë numra: 104 raste në vitin 2022, 82 në vitin 2023, 21 raste për tremujorin e parë të 2024-ës. Por këto shifra nuk na tregojnë asgjë përveç vetes. A janë këto raste të përmbyllura? A janë gratë ende të sigurta? A kanë punë? A janë fëmijët e tyre të mbrojtur? Cila është cilësia e mbështetjes?

Për të kuptuar nëse këto shifra mbartin jetë — gra, histori, trauma, mbijetesë — duhet të ndalemi përtej tabelave të raportimit. Në kontakt me Qendrën Kombëtare të Trajtimit të Viktimave të Dhunës në Familje  (QKTVDHF), ku përfaqësuese nga Zyra Kundër Dhunës me Bazë Gjinore në territorin e Kamzës, deklarojnë se në vitin 2024 janë depozituar 54 raste, ndërsa për vitin 2025 janë trajtuar 9. Por çfarë thonë realisht këto numra? Asgjë, përveç vetes. Pavarësisht përpjekjeve për të hapur një dialog më të thelluar rreth qasjes së përfaqësuesve të kësaj zyre, ndjeshmërisë dhe gatishmërisë për vetëkritikë institucionale, përgjigjja mbetet e ftohtë dhe e ngurtë: “e bëjmë punën tonë shumë mirë dhe u japim shërbimin e nevojshëm; madje kapacitetet tona e tejkalojnë nevojën e banorëve.” Një frazë që tingëllon si triumf, ndërkohë që gratë vazhdojnë të vriten.

Në këtë vazhdë nuk mund të mos pyesnim edhe:  A si i tronditi institucionet vrasja e trefishtë e grave në vitin 2023? A pati reflektim, mobilizim, shtim të ndjeshmërisë apo të rasteve të raportuara si pasojë e asaj vrasjeje? Përgjigjja që jepet është e qetë dhe gati cinike në indiferencën e saj: “Në fakt jo, numri ka qenë konstant.” Sikur “konstantja” të ishte ngushëllim. Sikur dhuna të ishte një prurje e qëndrueshme, që mund të matet me grafikë vjetorë dhe të konsiderohet e përballueshme për sa kohë nuk tejkalon kapacitetin e zyrës.

Këtu nuk kemi të bëjmë vetëm me mungesë përgjegjësie të përcjellë me gjuhë mohimi, veshur me petkun e administrimit. Kjo është zgjedhje e një heshtjeje të artikuluar, që synon të prodhojë qetësi, por në thelb zë vendin e alarmit. Pra, ky lloj dokumentimi vjen si një formë elegante e mohimit: për të komunikuar se gjithçka është në vend, pa qenë në fakt gjë. Dhe në këtë kuptim, është një gjuhë dhune. Dhunë me tone të ulëta, por me efekt të thellë: sepse nëse gratë nuk kanë kujdes të ndërtuar mbi nevojat, përvojat dhe kërkesat e tyre reale, atëherë çdo “shërbim” është një tjetër boshllëk i paketuar si ndihmë. Dhe ky boshllëk është ai që do të duhet ta çajmë e rindërtojmë.

Kujdesi nuk është dhuratë – është borxh i shtetit ndaj trupave që i ka shpërfillur sistematikisht

Pas kaq shumë dhimbjeje të papërmendur dhe jetëve të ndërprera me heshtje zyrtare, është e qartë se nuk jemi përballë një sistemi që “po përpiqet, por s’ka mundësi”. Jemi përballë një pushteti që ka zgjedhur të mos e bëjë këtë betejë të vetën. E në këtë zgjedhje qëndron thelbi i dhunës politike ndaj grave të Kamzës: injorimi i qëllimshëm i domosdoshmërisë për të vepruar. Sepse dhuna nuk ndodh në vakum – ajo rritet dhe përhapet në një mjedis ku mungojnë mekanizmat për të dëgjuar, mbrojtur dhe fuqizuar gratë. Dhe kur institucionet lokale e qendrore nuk ndërtojnë politika të qëndrueshme të kujdesit, atëherë ato janë përgjegjëse jo vetëm për infrastrukturën e munguar, por për jetët e humbura. 

A mund të quhet kujdes fakti që një grua e dhunuar duhet të nxitojë nga komisariati, tek OJF-ja, tek gjykata, për të marrë një urdhër mbrojtjeje që mund të mos respektohet kurrë? A është kujdes pagesa prej 9900 lekësh që mbijeton për pak muaj sa të zgjasë urdhri, kur vetë jeta e saj është në pikëpyetje? Jo, kjo është industria e qetësimit institucional, e ndërtuar mbi një formulë të përhershme: thuaj që ekziston një mekanizëm, dhe më pas le të gllabërojë koha gjithçka që nuk arriti ta shpëtojë. Kjo është mënyra sesi administratat – qofshin ato nën drejtimin e Rakip Sulit apo në orbitën e politikës qendrore të Taulant Ballës – i zgjidhin problemet pa i zgjidhur. Duke e zbrazur kujdesin nga kuptimi dhe duke e bërë dhunën diçka “të përballueshme”, për sa kohë nuk ndodh brenda zyrave të tyre. Retorika e “luftës kundër dhunës” që artikuluar nga ish-Ministri i Brendshëm Taulant Balla, përmes gjuhës së rendit dhe represionit, nuk përkthehet në ndërtim të mekanizmave të kujdesit, por në një tjetër formë të kontrollit institucional, ku gratë bëhen objekt i ndërhyrjes policore, jo subjekte të politikës sociale. Kjo qasje “e fortë”, e mbështetur në arrestime simbolike apo fushata për mbikëqyrje, krijon iluzionin e veprimit, ndërkohë që rrënjët e dhunës – pabarazia ekonomike, mungesa e strehimit, e kujdesit afatgjatë – mbeten të paprekura. Kjo nuk është drejtësi për gratë, por performancë për pushtetin.

Prandaj, ky nuk është më veç një debat për ndihmën ekonomike, për numrin e psikologëve, për referimet apo për VKM-të që përmenden si mantra në çdo dokument. Ky duhet të jetë një diskutim për çfarë shoqërie po ndërtojmë, dhe kush e ka të drejtën të jetojë me dinjitet në të. 

Nëse gratë e Kamzës nuk përfshihen në vendimmarrje, në planifikim urban, në buxhete, në projektimin e politikave të kujdesit, atëherë çdo “ndihmë” është thjesht një tjetër formë mbikëqyrjeje pa drejtësi. Kujdesi, në një rend shoqëror të dhunshëm, duhet të bëhet mjet politik për çlirim dhe transformim, siç na informon Joan Tronto, e cila e sheh kujdesin jo si diçka private, por si strukturë që duhet të përfshihet në vetë zemrën e demokracisë. Në vend se të menaxhohet, kujdesi duhet të shpërndahet, të ndiqet nga praktika të përbashkëta dhe të zhvendosë qendrat e pushtetit sa më pranë realiteteve periferike.

Varfëria si dhunë: mungesa e kujdesit ekonomik si formë kontrolli

Referimi nga një institucion në tjetrin, marrëveshjet ndër-institucionale, asistenca në forma të fragmentuara e të përkohshme, dhe dëmshpërblimet simbolike – janë jo vetëm të pamjaftueshme, por edhe të ndërtuara mbi një kuptim të cekët të dhunës si akt individual, dhe jo si shprehje e një strukture më të gjerë sociale, ekonomike dhe politike që riprodhon nënshtrimin gjinor. Siç e thekson Ahmed (2012), në analizën e saj për mënyrën si institucionet e përtypin dhunën: “Kur institucionet e adresojnë dhunën vetëm si përjashtim, ato e ruajnë formën e dhunës që e prodhon atë duke i kthyer politikat e kujdesit në mjete për të mbrojtur vetveten, jo për të ndihmuar nevojtaret.”  

Kujdesi bëhet kështu një fletë Excel më shumë sesa një dorë që të mban. Pra, nëse kujdesi nuk është i rrënjosur në drejtësi sociale, në përfshirje aktive të grave në hartimin dhe ndjekjen e politikave që i prekin, atëherë ai veçse një tjetër formë administrimi e shtypjes.

Përjashtimi i grave të Kamzës nuk ndodh vetëm në nivelin e mbështetjes së munguar apo të dobët përballë dhunës – ai është i rrënjosur thellë në mënyrën si planifikohet qyteti, si ndërtohen institucionet, dhe si shpërndahet pushteti politik në këtë bashki. Në Kamëz, hapësirat publike janë të rralla, të pasigurta dhe të pakonceptuara për qëndrimin, lëvizjen apo organizimin rekreativ të grave dhe vajzave. Gratë janë kryesisht në lëvizje për të përmbushur rolet e tyre të kujdesit në familje, por jo të mirëpritura si aktore politike në sheshe, në këshilla, në vendimmarrje. 

Ky përjashtim hapësinor është një formë e heshtur dhune, e cila, krijon “hapësira që nuk janë vetëm fizike, por edhe sociale, politike dhe simbolike, që përforcojnë kush ka të drejtën të qëndrojë, të flasë, të planifikojë” (Massey, 1994). 

Në këtë kontekst të mungesës së një infrastrukture kujdesi të ndërtuar mbi nevojat reale të grave, edhe organizimi hapësinor i qytetit riprodhon përjashtimin. Në pjesën më të madhe të proceseve aktuale, gratë e Kamzës nuk janë thjesht të papërfillura në planifikimin urban dhe vendimmarrjen publike — ato përjashtohen nga format që përcaktojnë ndërtimin e hapësirave jetike si shkollat, qendrat shëndetësore apo parqet. Edhe kur ky përfaqësim formal ekziston, mbetet për t’u pyetur se në ç’masë e ka kapacitetin të sfidojë strukturat vendore që riprodhojnë pabarazinë dhe e trajtojnë pjesëmarrjen si numra ose si përjashtime të toleruara në margjinat e saj.

Kjo logjikë jashtësuese shfaqet qartë edhe në mënyrën si gratë paraqiten në diskursin institucional: edhe kur përmenden në dokumente si “kategoria e grave të dhunuara”, ato përshkruhen përmes statusit të tyre si “përfituese”, “raste” ose “në nevojë”, pa u njohur si subjekte politike të afta për të artikuluar vetë nevojat dhe të drejtat e tyre. Madje, në biseda me përfaqësues të Zyrës për Mbrojtjen nga Dhuna me Bazë Gjinore, u vu re se rastet e grave shpesh referoheshin edhe si “histori suksesi” të ndërhyrjes institucionale, duke e kthyer përvojën e tyre të dhunës dhe mbijetesës në tregues të performancës burokratike. Në këtë mënyrë, kujdesi institucional jo vetëm që mbetet një ndërhyrje nga lart-poshtë, por shërben edhe për të legjitimuar një sistem që nuk i sfidon pabarazitë ekzistuese, përkundrazi, i administron ato pa ndryshuar asgjë në rrënjët strukturore që i prodhojnë.

Përjashtimi nga ndërtimi i qytetit nuk është një proces linear porse ai thellohet nga statusi social-ekonomik i grave të këtij qyteti, të cilat shpesh janë migrante të brendshme, pa kapital simbolik dhe pa rrjetet që do t’u mundësonin pjesëmarrjen. Në fazat e hershme të formimit të Kamzës si hapësirë urbane, gratë kanë luajtur rol të pazëvendësueshëm në jetësimin e qytetit, në bashkëndërtimin e shtëpive, rrjeteve familjare, mbështetjes së përditshme. Megjithatë, kjo pjesëmarrje spontane nuk u përkthye në fuqi politike kur planifikimi urban dhe kontrolli institucional filluan të formalizoheshin. Me kalimin e planifikimit në duart e pushtetit lokal, logjika zyrtare e ndërtimit të qytetit u ndërtua mbi struktura që pak i njohën, e më pak i dëgjuan, përvojat dhe nevojat e grave. Ato nuk u përfshinë si aktore që të përcaktonin trajtat e zhvillimit urban, por u lanë në margjinë të proceseve formale, duke mbetur shpesh brenda negociatave të padukshme të përditshmërisë, larg rretheve të vendimmarrjes publike. Në këtë kontekst, Kamza dhe jo vetëm ky qytet, pasqyron atë që Darke (1984) e ka quajtur “qyteti patriarkal, ku arkitektura dhe planifikimi janë mjete për të riprodhuar rendin gjinor, duke e strukturuar hapësirën në mënyra që përforcojnë rolet tradicionale dhe kufizojnë lirinë. Kjo logjikë strukturore shpjegon pse asnjë “shërbim social” nuk mund të jetë i frytshëm pa sfiduar rendin hapësinor dhe politik që vazhdon të mos i konsiderojë gratë si subjekte aktive në jetën publike të qytetit.

E vetmja mënyrë për ta marrë seriozisht dhunën është të mos e ndajmë më nga rendi politik që e ushqen. Nuk mjafton të flasim për gratë, as të hartojmë strategji që menaxhojnë pasojat. Nevojitet të prekim themelin: mënyrën si prodhohet pushteti, kujt i shërben shteti, dhe pse kujdesi është gjithmonë dytësor, gjithmonë pas dhunës. Të ndërtosh një sistem që nuk e riprodhon dhunën do të thotë të shpërbësh mënyrën si është organizuar rendi publik, jo thjesht të mbash në jetë një version më të butë të tij. Ky rend mund të lindë vetëm kur gratë – si qytetare, si punëtore, si profesioniste, si krijuese politike – vendosin agjendën, planifikojnë ekonominë dhe përcaktojnë rregullat. Atëherë masa e vërtetë e sigurisë nuk do të jetë numri i patrullave policore, porse koha, mundësitë dhe insfrastruktura që i duhen një njeriu (gruaje) për strehë, përkujdesje, pagë të drejtë dhe zë vendimmarrës. Sepse një shtet që bashkëjeton me dhunën, në fund të fundit, e ka bërë atë pjesë të palcës së vet.