Diana Malaj |nyje.al| 26.11.2025
Nga zjarret në thatësirë
Në mëngjesin e 24 korrikut të kësaj vere, u nisëm nga Kamza bashkë me Dhimitër Kolecin, aktivist për mbrojtjen e Parkut Kombëtar të Zall Gjoçajt, në mbështetje të banorëve të Lufajt në Mirditë. Këta banorë kishin organizuar një protestë kundër tharjes së lumit të Urakës prej ndërtimit të hidrocentralit në zonë, administruar nga firma ‘Seka Hydropower’. Dhimitri teksa ngiste makinën, na tregoi gjatë sesi veç një ditë më parë ishte kthyer nga bjeshkët e Zall Gjoçajt, prej nga ku kishte tentuar të fikte zjarret bashkë me djalin, vëllain, Ademin e banorë të tjerë të mbledhur me urgjencë. Më tregon sesi stanet dhe mijëra bletë e bagëti të imta rrezikoheshin të digjeshin po të mos ndërhynin trupat e emergjencës bashkë me banorët e zonës, dhe ata të ardhur nga Kamza. Dhe sesi, mungesa e ujit në zonë, ia kishte hequr pritat natyrale zjarreve. I indinjuar prej çka kishte dëshmuar, dhe duke shfajësuar djemtë e ri ushtarë të papërvojë e pa mjetet e duhura, Dhimitri përsëriste ‘qeveria e bashkia flenë gjumë teksa parqet kombëtare digjen e shkrumbohen.’
Pa pasur kohë ta merrte veten nga bjeshkët e djegura, po i duhej të mblidhte veten për të ikur në Lufaj. Pas tre orësh udhëtim, na u desh’ të ndaleshim shkurtimisht në kafen e vogël të Kurbneshit, aty ku jemi ndalë këto 6 vite vajtje-ardhje për mbrojtjen e lumit Flim. Udhëtimet tona kanë rastisur të bëhen në acarin e dimrit e në zhegun e verës, në të dyja rastet, ai lokal i vogël, me ato pak tavolina na ndihmonte të përgatiteshim për pjesën më të vështirë të udhëtimit, ajo që na çonte deri te hec-i. Njëkohësisht me ne, mbërrin dhe Adem Gjokola, banor i Gjoçajt e bjeshkatar i Dejës, të cilit i kishte marrë tre orë të zbriste me mushkën e tij nga stanet deri në Kurbnesh.
Njejtë si me Dhimitrin, kur bëjmë të flasim me Ademin, ai na tregon menjëherë me shumë shqetësim tmerrin e zjarreve në male. Aty për aty, na thotë sesi zjarri ka përfshirë 100 hektarë të parkut kombëtar, dhe sesi një pjesë është shkrumbuar krejtësisht. Teksa shpreh dhembshuri për ata djem të rinj që hidheshin në flakë, pohon sesi shteti mendon se mund të fikë zjarre me ‘kazmë e lopatë’.
‘…[…] erdhën disa forca të ushtrisë; por ushtarët ishin pa mjete, pa pajisje kundër zjarrit. Ata kishin ardhur vetëm me kazma e lopata, por zjarri nuk fiket me kazma dhe lopata. Zjarri do mjete, mjete kundër zjarrit: duheshin gjeneratorë, pompa të fuqishme, dhe vetëm me ujë mund të neutralizohej kjo punë. Edhe unë vetë atje, jam me stanin, me bagëti, me bletët, me të gjitha; plus është edhe Ismet Koleci afër meje, me të dyja stanet. Po të mos isha angazhu vetë për të marrë gjeneratorët, pompat, tubat, për mjete të tjera të pushtetit lokal, edhe qendror, ne ishim shkrumbuar në mes të zjarrit, sepse ato ishin pa asnjë lloj pajisje.’
Ndërkohë që regjistrojmë këto dëshmi për zjarret e Zall Gjoçajt nga kafja e vogël e Kurbneshit, zhurma e një makine tjetër ngjit me ne na pengon; i kërkojmë të na falin pak minuta teksa po inçizonim. Nuk kuptohemi. Madje, për një moment shkëmbejmë shikime dyshuese reciproke. A thua të kenë menduar edhe ata për ne, siç menduam ne për ata? Të kompanisë janë – mërmëritëm me njëri-tjetrin. Tensioni që ndjenim atë ditë, na bënte të shihnim te tjetri i ngjashëm, ‘armikun’. Më vonë marrim vesh që ishin banorë të Mirditës që po shkonin drejt të njëjtës protestë. Askush nuk e dinte që ajo ditë do të përdorej si provë në një proces penal të hapur ndaj tre aktivistëve të Zall Gjoçajt dhe Lufajt në fillim të kësaj vjeshte.
Lufaj në protestë dhe protesta si akt ‘shoqërisht i rrezikshëm’
Të shumtë ishin banorët e Mirditës që ishin mbledhë në Lufaj atë mesditë korriku, për të lëshuar kërkesa ndaj kompanisë Seka Hydropower, e cila kishte tharë lumin e Urakës, duke e kaluar nëpër tuba dhe duke e shkretuar përfundimisht atë zonë. Jorgji vjen me koli uji në karrocerinë e makinës dhe i shpërndan ato ndër protestues. Zhegu i asaj dite nuk shuhej as me ujë lumi. Secili prej banorëve, bashkë me kryetarin e njësisë administrative të Selitës dhe deputetë të zonës, mbajtën fjalë njëri pas tjetrit. Fjalët-akuza vinin prej njerëzve që kanë përjetuar padrejtësi prej vitesh, dhe që ju është pamundësuar përditshmëria e tyre, shpesh në kufij të mbijetesës. Masakra mjedisore – siç e cilësojnë ata vetë çka i ka ndodhur vendit të tyre – po shkaktohej nga Seka Hydropower, e cila sipas dëshmive të banorëve nuk po respektonte detyrimet kontraktuale për lëshimin e një pjese të ujit.
Dhimitër Koleci dhe Adem Gjokola folën gjithashtu, në mbështetje të banorëve të zonës, pasi vinin nga një përvojë e njëjtë, ku uji i lumit Flim ka lënë thatë shtratin e tij, duke u përvetësuar nga kompania private. Të shpronësuar nga një e drejtë e përbashkët mbi lumin dhe parkun, të dy këta banorë denoncuan ndërhyrjet e paligjshme në Lufaj duke hequr paralele me rastin e Zall Gjoçajt ku e njëjta kompani private ka lënë pa ujë fshatin Gjoçaj dhe Lufaj, të dyja fshatra që dikur përshkoheshin nga lumenjtë e Urakës dhe Flimit.
Këtë shprehi solidariteti dhe indinjate ndaj padrejtësisë që ju është shkaktuar këtyre fshatrave, shoqëria koncensionare e konsideron si ‘shoqërisht të rrezikshme’ dhe si akt ‘i kundraligjshëm’. Dhe për ta bërë shqetësimin e tyre mish, kjo kompani private në shtator ka dorëzuar padinë në gjykatën e Lezhës për shpifje dhe fyerje ndaj tre prej banorëve-aktivistë të këtyre dy fshatrave: Adem Gjokolën, Dhimitër Kolecin dhe Jorgji Locajn. Kompania Seka Hydropower, në rolin e ‘viktimës akuzuese’ pretendon se është fyer nga deklaratat e banorëve, të cilat i konsideron si shpifje. Ajo kërkon fajësinë dhe dënimin e tyre me nga 50,000 lekë deri në 3,000,000 lekë për fjalët që kanë thënë.
Seka Hydropower është themeluar në vitin 2013, si bashkim mes shoqërisë ‘Gener 2’ shpk dhe ‘Hydro-project’. Pasi largohet ‘Gener 2’ – një tjetër kompani që ka tentuar për të kriminalizuar aktivistë mjedisorë siç ka bërë kundrejt Catherine Bohn dhe Shoqatës Toka të Valbonës, duke kërkuar gjobë prej 20 milion lekësh – ‘Hydro-project’ Sh.p.k, bëhet pronare e vetme e shoqërisë koncesionare me 100% të kuotave. Sipas të dhënave të parashtruara në padi, shoqëria ‘Hydro – Project’ shpk zotërohet 90% nga kompania italiane IDROP dhe 10% nga Bardhyl Muceku. Në padi, për t’u saktësuar mirë se kush është drejtuesi shqiptar, theksohet kështu identiteti i tij: Prof. Assoc. Dr. Bardhyl Muceku, profesor i nderuar në fushën e gjeologjisë.
Kompania koncesionare si provë të saj paraqet materialet mediatike ku banorët e Lufaj të Mirditës dhe Gjoçaj të Matit kanë denoncuar tharjen e zonës nga mungesa e ujit të marrë për ndërtimin e hec-eve. Krahas deklaratave publike në protestën në Lufaj të Mirditës, kompania ka përfshirë edhe emisionin e gazetarit Marin Mema si pjesë e provave të dorëzuara në gjykatë. Banorëve, përpos që u janë transkriptuar deklaratat – herë në mënyrë të paplotë dhe herë të tjera me transkriptuesin në rolin e interpretit duke marrë me mend se çfarë mund të ketë thënë i padituri Adem Gjokola (“nuk dëgjohet por kuptohet nga lëvizja e buzëve” – shkruhet në padi) – u janë kontrolluar edhe profilet e tyre në rrjetet sociale dhe janë paraqitur si prova inkriminuese edhe postimet në facebook. Kështu ka ndodhur në rastin e Jorgji Locajt, në postimet e të cilit dokumentohet me video dhe zë shtrati i tharë të lumit të Urakës.
Të gjithë banorët akuzohen të kenë kryer kundravajtjen penale të ‘shpifjes’ dhe ‘fyerjes’, parashikuar në nenin 119 dhe 120 të kodit penal. Viktima akuzuese, kompania koncesionare, pasi rendit të gjitha dokumentet e marra sipas saj ligjërisht nëpër institucionet shqiptare, nuk heziton të përfshijë si pjesë të arsyetimit të veprës penale, madje duke e theksuar dy herë në padinë 16 faqëshe, ‘rrezikshmërinë shoqërore dhe paligjshmërinë e shprehjeve në dëm të viktimës akuzuese, si dhe të pasojave të rënda që sjellin ato.’ Përpos që nuk specifikon askund se cilat kanë qenë realisht pasojat e rënda që ka pësuar kompania nga momenti që këto deklarata janë thënë, interpretimi i akteve të solidaritetit, protestës dhe fjalëve të mbajtura në të si të ‘rrezikshme shoqërisht’ , mund të tingëllojnë më e pakta, si lexim arbitrar dhe abuziv i ligjit.
Paditë SLAPP – në këtë rast eco-SLAPP, në shqip padi strategjike kundër pjesëmarrjes publike – bazuar në studime ndërkombëtare nuk janë gjë tjetër veçse padi të ngritura nga të fortit dhe të pasurit, duke abuzuar me sistemin ligjor dhe duke qenë kërcënim për lirinë e shprehjes dhe për demokracinë e një vendi. Qëllimi i tyre është të frikësojnë dhe të shkurajojnë aktivistë, nëpërmjet proceseve të gjata dhe të kushtueshme ligjore. Këto lloj padish janë në rritje në Europë, dhe një studim i vitit 2024 pohon se gjatë një dekade (2012-2023) janë numëruar rreth 1.049 padi kundër aktivistëve dhe gazetarëve. Por, krahas kësaj rritjeje shqetësuese, siç pohon raporti, kanë ndodhur dhe zhvillime pozitive në legjislacionin europian. Bashkimi Europian ka adoptuar një direktive anti-SLAPP në prill të vitit 2024, shoqëruar me rekomandime sesi të luftohen këto lloj padish që kërkojnë të penalizojnë zërat kritikë e të pavarur që deklarohen për çështje të interesit publik. Ky rekomandim thekson emergjencën e mbrojtjes së aktivistëve, gazetarëve dhe të kujtdo tjetër që angazhohet në debate dhe çështje publike duke mbrojtur lirinë e fjalës dhe të drejtës së protestës. Krahas këtij zhvillimi, disa shtete kanë shkuar më tej duke e dekriminalizuar krejtësisht ‘shpifjen’ si vepër penale. Në Europë janë 5 shtete që e kanë hequr nga kodi penal si vepër penale, kjo kryesisht për të siguruar një punë të qetë dhe të pacenuar të gazetarëve dhe për të mbrojtur lirinë e shprehjes.
Në Shqipëri dhe Kosovë ka pasur raste të tilla të ngjashme, siç përmendëm më sipër rasti Gener – 2 kundër Catherina Bohn (padi e rrëzuar nga gjykata), apo Shpresa Loshaj kundrejt Kelkos-it në Kosovë, në vlerën e 100,000 eurove; apo raste ku komunitetet lokale janë përballur me gjoba në vlerë 100 milion lekë (gjatë pandemisë, banorë kundër projektit të Skavicës), apo për të aksesuar informacion publik (banorët e Mezhgoranit kundër bashkisë Tepelenë). Në shtete të tjera të Europës po ashtu janë jo të pakta rastet kur kompanitë private padisin aktivistë, madje ka raste kur këto padi kriminale kërkojnë shprehimisht edhe ndalimin e protestave paqësore kundër infrastrukturës së tyre në çdo vend ku ata operojnë. Padi të tilla janë konsideruar si mjete formale në abuzim me ligjin, por edhe si taktika censurimi privat që subjekte private bëjnë kundrejt gazetarëve, aktivistëve, apo komuniteteve lokale dhe ka një praktikë të pasur gjyqësore nga Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut që ka hedhur poshtë padi të tilla, madje ka detyruar shtetet përkatëse edhe të dëmshpërblejnë aktivistët për rëndesën psikologjike të shkaktuar.
Praktikat kriminalizuese si vazhdimësi, padia edhe si shtypje ekonomike
Kriminologjia propozon disa lente analitike për të shquar kriminalizimin e kundërshtisë (criminalisation of dissent) dhe aktivizmit, duke përfshirë ndër të tjera ‘mbikriminalizimin dhe nënkriminalizimin’, ‘kriminalizimin parësor dhe dytësor’, ‘kriminalizimin formal dhe thelbësor’, ‘pragu i kriminalizimit’, praktika mikro-represive, joformale etj.1 Termi kriminalizim në këtë artikull është përdorur si në kuptimin e vet të ngushtë ligjor që nënkupton momentin kur shkelen dispozita të parashikuara në kodin penal, që shoqërohen me pasoja penale (gjobë, burgim), por edhe më gjerësisht si koncept i cili përfshin sjellje të cilat kontrollohen, survejohen, ndëshkohen, stigmatizohen nga aktorë të tjerë, qofshin këta shtetërorë apo privatë, dhe që jo domosdoshmërisht bien nën interpretimin e ndonjë neni të kodit penal a tjetër.
Janë të shumta mënyrat që janë përdorur për të shuar, rralluar, penguar apo pamundësuar protestat dhe përpjekjen e komunitetit lokal për mbrojtjen e parkut të Zall Gjoçaj. Kjo padi nuk është as rastësi, dhe as rast i parë, por është sjellje konsistente e kompanisë koncensionare Seka Hydropower. Raportimet e vazhdueshme të gazetarëve, studiuesve dhe aktivistëve kanë tentuar që të pasqyrojnë në tërësi taktikat intimiduese, represive dhe kriminalizuese të shtetit dhe kompanisë private, me qëllim me nxjerrë në pah qerthullin2 e plotë kriminalizues në të cilin është përfshirë komuniteti.
Në protestat e para të tyre në zonë, rreth vitit 2018 (në atë kohë ende jo shumë mediatike) disa prej banorëve janë marrë në pyetje në prokurori dhe u janë hapur procese penale. Një ditë pasi janë shfuqizuar masat anti-covid, në qershor të vitit 2020, në protestën e grupimit “Të mbrojmë lumenjtë” janë arrestuar 13 protestues, pjesë e protestës ishin edhe fëmijë, gra e burra nga komuniteti i Zall Gjoçajt. Policia pati ndërhyrë dhunshëm në protestë, duke ndjekur protestuesit, tërhequr me forcë dhe arrestuar gjysmën e tyre. Lista e përpjekjeve kriminalizuese është e gjatë: arrestimet e komunitetit lokal të Zall Gjoçajt, procedimet penale dhe ndjekja e tyre në gjendje të lirë, hapja e proceseve gjyqësore ndaj aktivistit Dhimitër Koleci (për çështje jo të lidhura direkt me lëvizjen mjedisore), heqja e kryepleqve nga pozicionet e tyre veç pse ishin kundër projektit të hec-eve, shantazhet dhe pushimi nga puna i fëmijëve të banorëve të tjerë, survejimet online, dhe deklaratat publike nëpër emisione kundër banorëve lokalë. Të gjitha këto veprime na flasin për një qark të plotë dhe të vazhdueshëm represiv dhe intimidues, të kryera herë nga ana e institucioneve (policia, bashkia, inspektorë), herë nga ana e firmës koncensionare Seka Hydropower (dhe herë në bashkëpunim) për të shypur me çdo kusht rezistencën e Zall Gjoçajt.
Studimet e kriminologjisë apo raporte të tjera që janë marrë me efektet dhe pasojat e kriminalizimit të aktivistëve mjedisorë (si rasti i aktivistëve të Valbonës) tregojnë sesi për aktivistët, shpesh herë, barra ekonomike nga këto procese penale, mund të përjetohet edhe më keq sesa vetë fakti që janë pjesë e një procesi penal, apo sesa rëndesa e kohës që kërkon procesi gjyqësor. Patjetër që në këtë padi kundër aktivistëve mjedisorë mund të vërehet kollaj dallimi klasor mes ‘viktimës akuzuese’, pra kompanisë koncesionare me investime miliona euroshe, dhe banorëve të Zall Gjoçaj, të cilët aktivitetin kryesor jetësor e kanë atë blegtoral e agrokulturor. Në rekomandimin e Këshillit të Europës për luftimin e padive strategjike kundër pjesëmarrjes publike (SLAPPs) ka një seksion të rëndësishëm që përshkruan edhe indikatorët, apo si të dallohen rastet kur kemi të bëjmë me një padi të tillë. Indicia e parë është pabarazia pushtetore apo ekonomike, apo fuqia ndikuese (politike dhe shoqërore) që ka pala akuzuese ndaj palës së paditur. Kompania koncesionare me kapital italian përballë Ademit që jeton në fshatin Gjoçaj, Jorgjit në fshatin Lufaj, dhe Dhimitrit në Kamëz ka qartazi shumë më shumë pushtet ekonomik, dhe si rrjedhojë edhe potencial për të ndikuar politikisht. Gjykata ama, pavarësisht kësaj, nuk do ta ketë aspak të vështirë të dallojë të gjithë indikatorët e tjerë që plotësohen për ta trajtuar këtë padi si një rast SLAPP dhe nisur nga kjo për ta hedhur poshtë. Përshembull: argumentet nuk janë plotësisht të bazuara; kërkesat për dënim janë jo proporcionale; synimi është për t’i përfshirë banorët në procese të gjata gjyqësore të cilat marrin energji e shpenzime dhe investim emocional e racional; padia u drejtohet individëve specifikisht dhe nuk ka p.sh. synim që të padisë organizatën me të cilën kanë bashkëpunuar deri tani banorët e Zall Gjoçajt; padia është shoqëruar dhe paraprirë edhe me një fushatë mediatike në emisione dhe platforma online; paditësi, në cilësinë e ‘viktimës akuzuese’ ka një histori të gjatë taktikash përndjekëse dhe intimiduese ndaj aktivistëve.
Banorët e përfshirë në këtë proces penal, por edhe të tjerët që janë pjesë e komunitetit të Zall Gjoçaj nuk e kanë lënë njëri-tjetrin vetëm, dhe as nuk janë lënë vetëm përballë kësaj sfide të radhës. Në përkrahje të plotë të njëri-tjetrit, dhe në vazhdimësi të të gjithë rezistencës më shumë se 6 vite, kjo sprovë e re për ta duket sikur po u jep edhe më shumë forcë për të këmbëngulur për drejtësi për Zall Gjoçajn. Ata thonë që nuk kemi asgjë për të fshehur, dhe që jemi të lirë të pohojmë çdo gjë që e kemi ngritur me pretendime e prova edhe në procese të tjera gjyqësore. Thirrja që ata bëjnë është që t’u bashkohen dhe të tjerë në solidaritet, pasi kjo duhet të jetë, dhe është, betejë e përbashkët. Siç dhe e thotë njëri prej tyre ‘për drejtësi duhet të qëndrojmë të gjithë bashkë.’
Sot në seancën e radhës, e konsideruar edhe si seanca e pajtimit, pala akuzuese nëpërmjet avokatit të tyre, ka parashtruar mundësinë që nëse banorët e paditur do të kërkojnë falje për fjalët e thëna, atëherë ekziston një mundësi negocimi që seanca të përfundojë me pajtim. Banorët e Zall Gjoçaj nuk kanë pranuar të kërkojnë falje. Një falje e kërkuar në kushtet e një padie vetëm sa e përforcon shantazhin e kësaj të fundit. Ose gjobe, ose falje. Në të dyja rastet fajtor mbetet komuniteti. Si mund të kërkohet falje për fjalën e thënë, kur kjo ka mbetur e vetmja gjë që po dëshmon e po i bën drejtësi kësaj rezistence? Cilat mjete të tjera kanë mbetur në duar të banorëve? Fjala. Fjala dhe akti i protestës. Kërkesa e kompanisë që banorët të pendohen për fjalën e tyre, reflekton edhe njëherë përpjekjen për ta përmbyllur qerthullin kriminalizues dhe rezistencën: banorët vetë të pranojnë vetëkriminalizimin. Mirëpo, fjala e lirë ashtu si rezistenca, as nuk kërkojnë leje, as nuk janë krime.
Politikat energjitike të ndjekura prej mesit të viteve 2000 nga qeveritë shqiptare janë bazuar në strategji më të gjerë europiane për rajonin, dhe të mbështetura nga institucione të tjera si Banka Botërore, të cilat rekomandojnë nxitjen shtetërore të investimeve koncesionare në ndërtimin e hidrocentraleve, qofshin ato të vogla, në të gjitha burimet ujore në vend. Sipas raporteve në vijim të këtyre politikave, Shqipëria shfrytëzon aktualisht rreth 50% të potencialit të saj energjitik nga burimet ujore. Shqipëria ka dhënë më së shumti leje koncesionare për HEC-e në rajon dhe vazhdon të miratojë politika nxitëse për investime të tilla, si dhe për kthimin e prodhimit të energjisë në një treg sa më dinamik e konkurrues. Me thatësirat e shumta, vështirësitë në rritje të ekonomive rurale, dhe rritjen e pabarazive mes komuniteteve lokale dhe kapitalit vendas e të huaj, përplasja për qasje në burime natyrore dhe mbrojtjen e të përbashkëtave nga privatizimet do të jenë gjatë në mesin tonë. Thuajse në secilin rast të këtyre investimeve, banorët lokalë kanë dalë kundër projekteve të shqetësuar për përvetësimin e burimeve ujore nga kompanitë dhe rrjedhimisht degradimin e mjedisit dhe pamundësimin e jetesës në këto zona. Rezistenca e tyre, siç e tregojnë edhe rastet e përmendura këtu, është përballur me përpjekje të organizuara për shtypjen e tyre. Dhe megjithatë, vazhdon.
Referenca:
1 – Lexo më shumë në artikullin ‘We will persevere until justice prevails’, Brunilda Pali & Diana Malaj, 2024, botuar si artikull në librin ‘Criminalisation of Dissent in Times of Crises’, (Palgrave Macmillan)
2 – Ky term është huazuar nga studiuesja Anna Di Ronco në trajtesën që ajo i bën procesit kriminalizues dhe efekteve të tij ndaj aktivistëve mjedisor të NoTAP, më shumë këtu: https://link.springer.com/article/10.1007/s10612-024-09806-z
