Pavjo Gjini | 31.12.2019 | nyje.al 

     Imazh i shkëputur nga dokumentari për F. Fanon “Concerning Violence”

“Nigger¹ i ndyrë!” ose shkoqur, “Shiko! Një zezak”.
Unë erdha në këtë botë me ankth me zbulu kuptimin e gjërave, shpirti im dëshiron të jetë në origjinë të botës, dhe ja tek jam një objekt midis objekteve të tjera. I mbyllur në këtë realitet mbytës, iu drejtova Tjetrit që vështrimi i tij çlirues tek rrëshket mbi trupin tim i zbutur papritur në momente të vështira, mund të më jepte kthjelltësinë e qenies që e mendoja të humbur dhe duke më tërhequr nga bota të më rikthente në të. Ama, sapo mbërrij në anën tjetër pengohem dhe Tjetri më shtang me vështrimin e tij, me gjestin dhe sjelljen e tij, njëlloj siç ngjit një preparat kimik. E humbas toruan, kërkoj një shpjegim… S’bëj dot gjë. Shpërthej. Këto janë copëzat e bashkuara nga një tjetër unë.

Për sa kohë zezaku qëndron në territorin e shtëpisë së tij, përveç grindjeve të vogla të brendshme, nuk do t’i duhet të përballet me të qenët-për-tjetrin. Në fakt, ka një “qenie-për-tjetrin”, siç e shpjegon Hegeli, por çfarëdolloj ontologjie është e pamundur në një shoqëri të kolonizuar dhe të akulturuar. Me sa duket, ata që kanë shkruar mbi këtë temë nuk e kanë marrë aq në konsideratë këtë pikë. Në Weltanschauung² të një populli të kolonizuar, ka një njollë ose një të metë që ndalon çfarëdolloj shpjegimi ontologjik. Ndoshta mund të thuhet se kështu është për çdo individ, por një argument i tillë do të na e shmangte problemin kryesor. Ontologjia nuk na lejon të kuptojmë qenien e njeriut zezak, meqë ajo e anashkalon përvojën e jetuar. Njeriut zezak nuk i duhet veç me qenë zezak; i duhet me qenë zezak në marrëdhënie me njeriun e bardhë. Disa do të argumentojnë se situata ka një kuptim të dyfishtë. Zezaku nuk ka rezistencë ontologjike në sytë e të bardhit. Prej njërës ditë në tjetrën, zezakëve iu është dashur të përballen me dy sisteme reference. Metafizika e tyre, ose thënë shkoqur zakonet dhe instancat të cilave iu referohen, u shfuqizuan ngaqë ishin në kontradiktë me një qytetërim të ri që po impononte të vetat.

Në shek.XX, zezaku në trojet e tij është i pavetëdijshëm për momentin kur inferioriteti iu përcaktua nga Tjetri. Natyrisht, çështjen zezake e kemi folur me shokë dhe, më rrallë, me afrikano-amerikanë. Bashkë shpallëm fort dhe qartë barazinë e njerëzve në botë. Në Antile ekziston edhe ai tensioni i vogël mes klisheve të Kreolëve bardhoshë, Mulatëve dhe Zezakëve. Ama, ne mjaftoheshim t’i intelektualizonim këto dallime. Në fakt, nuk kishte asgjë dramatike rreth tyre. Dhe pastaj . . .

Pastaj na ra të përballeshim me vështrimin e të bardhit. Një barrë e pazakontë ra mbi supet tona. Bota reale na grabiti prej pjesës sonë. Në botën e bardhë, zezaku has vështirësi me artikulu skemën e tij trupore ³. Imazhi i trupit të tij është veç mohues, imazh në vetën e tretë. Rreth e përqark trupit mbizotëron atmosfera e një lloj pasigurie. E di se nëse dua të tymos do të më duhet të zgjas krahun e djathtë e të kap paketën e cigareve në cepin tjetër të tavolinës. Sa për shkrepësen, gjendet në sirtarin e majtë dhe do më duhet të lëviz pakëz prapa. Edhe i bëj të gjitha këto lëvizje, jo prej zakonit, por me paramendim. Një ndërtim i avashtë i vetes sime si trup në një botë hapësinore dhe kohore – kjo duket të jetë skema. Nuk më është imponuar; më së shumti është një strukturim përfundimtar i vetes dhe i Botës – përfundimtar ngase sendërton një dialektikë gjenuine mes trupit tim dhe Botës.

Prej vitesh, laboratorë të caktuar janë në hulumtime e sipër për një serum “denegrifikimi”. Plot seriozitet shpërlajnë tubat testues, përshtasin shkallët matëse dhe ia kanë nisur kërkimit se si zezaku i mallkuar mund ta zbardhojë veten dhe ta heqë qafe barrën e kësaj damke trupore. Nën skemën time trupore pata krijuar një skemë historiko-racore. Të dhënat që përdorja siguroheshin jo nga “mbetjet e ndjenjave e nocioneve të prekjes, vestibulare e kinestetike” ⁴, por përmes Tjetrit, të bardhit, i cili më pati sajuar prej mijëra detajeve, anekdotave e historive. Mendova se më kërkohej të ndërtoja një vete fiziologjike, me balancu hapësirën e me lokalizu shqisat, ndërkohë që vazhdimisht ata britnin për më shumë.

“Shiko! Një Negro!” Thumbime kalimtare. Tentoja me buzëqeshë.
“Shiko! Një Negro!” Totalisht. Desh ia nisi me më shiju vetja.
“Shiko! Një Negro!” Qarku gradualisht po zvogëlohej. Me gjithë mend po më shijonte vetja.
“Mami, shih, një Negro; kam frikë!” Frikë! Frikë! Tashmë ia nisën me më pas frikë. Doja me ia plas së qeshurës, por nuk ishte më me vend për me qeshë.

Nuk e kapërdija dot më, sepse tashmë e dija se ekzistojnë legjenda, tregime e histori, dhe sidomos historiciteti që kisha mësuar nga Jasperi. Si përfundim, skema trupore e mësyrë në shumë vende m’u shemb në një skemë racore epidermike. Në tren më duhej të isha i vetëdijshëm për trupin tim, jo në vetën e tretë, por në trefishësi. Në vend të një ulësje, në tren më lironin dy a tri sosh. Nuk e honepsja dot më veten. Isha i pafuqishëm me zbulu koordinatat e infektuara të Botës. Ekzistoja në trefishësi: po zija shumë vend. Iu qasa Tjetrit . . . dhe Tjetri, evaziv e armiqësor, por jo i padukshëm, transparent e në mungesë, m’u zhduk. Neveri.

Isha përgjegjës jo vetëm për trupin tim, por gjithashtu për racën dhe paraardhësit e mi. I hodha një vështrim objektiv vetes, zbulova errësinë time, tiparet e mia etnike; m’u errën sytë prej kanibalizmit, prapambetjes, fetishizmit, stigmave raciste, tregtisë së skllevërve dhe mbi të gjitha, përnjëmënd mbi të gjitha, zgërdhirjes së Y a bon Banania. I çorientuar dhe i pazoti me u përball me Tjetrin, të bardhin që pa skrupuj më burgos, u zhvendosa pikërisht në atë ditën larg, shumë larg, prej vetes, dhe e dorëzova veten si objekt. Çfarë thoshte kjo për mua? Zhveshje, heqje lëkure, hemorragji që nxjerr gjak të zi në të gjithë trupin tim. Gjithsesi, edhe ky rikonsiderim i vetes, ky tematizim, nuk ishte ide e imja. Unë veç doja të isha një njeri mes njerëzisë. Doja t’i futesha botës riosh e imtak, botës për t’u sendërtu bashkërisht.

Megjithatë, e refuzova çdo lloj tetanosi afektiv. Doja me qenë njeri dhe asgjë pos njeri. Kishte disa që donin të më njëjtësonin me paraardhësit e mi, skllavëruar e linçuar: vendosa me e pranu. Këtë lidhje të brendshme gjaku e trajtova nga perspektiva universale e intelektit – isha nip skllevërish ashtu siç Lebruni ishte nip fshatarësh shfrytëzuar sa iu kishte rënë bretku.
Alarmi shumë shpejt u shua, në fakt.

Në Shtetet e Bashkuara, zezakët janë të segreguar ⁵. Në Amerikën e Jugut fshikullohen rrugëve ndërsa si grevistë vriten. Në Afrikën Perëndimore zezaku është bishë e barrës. Dhe mu ngjitur me veten më gjendet ky studenti koleg që kam nga Algjeria tek më thotë, “Për aq kohë sa Arabi trajtohet si njeri, si një prej nesh, nuk do të kemi asnjë zgjidhje reale”. “Ma kap muhabetin, mik i dashur, paragjykimi prej lëkurës është plotësisht i huaj për mua”. “Gjithsesi, bashkohuna mik i vjetër, s’do gjesh paragjykime lëkure këtu!” “Pikë për pikë siç po thua, zezaku është po aq njeri sa edhe ne”. “Fakti se është më pak inteligjent se ne nuk i vjen prej ngjyrës së lëkurës”. “Kam patur një koleg senegalez në regjiment, djalë i zgjutë”.

Ku e kam vendin? Ose, nëse e doni ndryshe, ku ta rras veten?
“Martinikan, vendali nga një prej kolonive tona të ‘vjetra’”.
Ku duhet të fshihem?
“Shiko, një Negro! Mam, një Negro!”
“Shsht! Do na e xhindosësh. Mos ia vër re, zotëri, se nuk e kupton se jeni po aq i qytetëruar sa ne”.

Trupi m’u rikthye i shpartalluar, shthurur, ribërë, varur në vaj kësaj dite dimri të bardhë. Ziku është kafshë, ziku është i keq, ziku është i lig, ziku është i shëmtuar; shih, një zik; ziku po dridhet, ziku po dridhet se ka ftohtë, vogëlushi po dridhet prej frikës nga ziku, ziku po dridhet së ftohti, i ftohti futur deri në palcë, vogëlushi i dashur po dridhet sepse mendon se ziku po dridhet prej tërbimit, vogëlushi bardhosh rend drejt e në krahët e mamasë: “Mam, Negroja do më gëlltisë”.

Të bardhin e kam rreth e përqark meje; lart qielli po ia zgjidh kërthizën vetes, nën këmbë toka shtrëngon dhëmbët e këndon bardh, bardhësi. E gjithë kjo bardhësi më shkrumbon, qymyr më bën. Ulem pranë zjarrit dhe për herë të parë zbuloj petkun tim. Përnjëmend është shëmti. Nuk po e zgjas, se kush do mund të më thoshte se ç’është bukuria? Ku ta strehoj veten tani e mbrapa? Ia ndjej atë mësymjen e stërnjohur gjakut tek më vërshon prej coptimit të shumtë të qenies sime. Edhe pak dhe do humbas toruan. Zjarri qe fikur kohë më parë dhe po prapë ziku po dridhet.

“Shihe, sa bukurosh duket ai Negroja.”

“Negroja bukurosh ia kthen, ‘ik qiu’, madamë”.

Fytyra iu skuq prush prej turpit. Më në fund, u çlirova prej përhumbjes. Kuptova dy gjëra njëherazi: kisha identifikuar armikun dhe kisha ngritur një skandal. Çfarë gazmendi! Tani po që mund të bënim pak qejf. Fushëbeteja ishte çelur; iu bashkova radhëve.

Nuk më besohet! Ndërkohë që isha përgatitur me harru, me fal dhe me dashtë, mesazhi mu kthye shpullë surratit. Bota e bardhë, e vetmja botë e hijshme, po ma ndalonte pjesëmarrjen. Kërkonte që njeriu të sillej si njeri. Unë i kërkova vetes të sillesha si një njeri zezak – ose të paktën si një Negro. I çova fjalë botës dhe si përgjigje bota ma pezmatoi entuziazmin. Prej meje pritej të rrija në rresht dhe të mpakesha.
Ua tregoj unë atyre! Nuk mund të thonë se nuk i paralajmërova. Skllavëri? Nuk është më temë për diskutim, veç një kujtim i keq. I ashtuquajturi inferioritet i imi? Një rreng për t’u përqeshur. Isha i gatshëm me harru gjithçka veç bota të më integronte. Dhëmbët e mi të qenit ishin gati për aksion. I ndjeja, mprehtë. Dhe pastaj…

Nuk më besohet! Ndërkohë që i kisha të gjitha arsyet ta shfryja urrejtjen e përçmimin tim, ata po më refuzonin? Ndërkohë që isha unë ai që do të duhej t’i luteshin e përgjëroheshin, më mohonin çdo fije njohjeje? E ndava mendjen, meqë ishte e pamundur me e heq qafe nga vetja një kompleks të lindur, me e pohu veten si një BURRË ZEZAK. Meqë Tjetri hezitonte të më njihte, mbeti vetëm një shteg: me e bë veten të njohur.

Pjesa e dytë: kliko këtu
______________________
1. “Nigger” kemi vendosur ta lëmë njëjtë edhe në shqip. Etimologjikisht fjala nënkupton ‘zezak’, por në historinë e skllavërimit të zezakëve përdorej prej padronëve të bardhë për t’iu drejtuar skllevërve zezakë. Fjala është pjesë e zhargonit racist dhe përdoret për të fyer zezakët si skllevër. Për një tjetër shkrim ku trajtohet racizmi rreth këtij termi shih “Letër nga Burgu i Birmingamit” të Martin Luther King Jr. (http://www.nyje.al/leter-nga-burgu-i-birmingamit-gusht-1963/). Shënim i përkthyesit.

2. Kemi zgjedhur ta lëmë këtë fjalë siç e ka lënë edhe vetë Fanoni në gjermanisht duke iu referuar rëndësisë që ka si koncept për filozofinë gjermanë. Në gjermanisht nënkupton ‘këndvështrim mbi jetën’, ‘filozofi jete’ ose ‘ideologji në të cilën bazojmë mënyrën tonë të të jetuarit’. Shënim i përkthyesit.

3. Koncepti “skemë-trupore” i cili lidhet me rëndësinë që ka trupi për orientimin e individit në botë është marrë nga Merlou Ponti, filozof francez i cili ka ndikur shumë në mendimin e Fanonit mbi rëndësinë që ky i fundit i jep fenomenologjisë përballë ontologjisë.  Shënim i përkthyesit.

4. Jean Lhermitte, L’image de notre corps, Éditions de la Nouvelle Revue Critique, p.17.

5. “Segregation” (fenomeni i ndarjes në vija racore a etnike të qytetarëve në jetën e përditshme në hapësira publike, shkolla, restorante, autobusë, lagje, etj) kemi vendosur ta lëmë në tekst si ‘segregim’. Fjala nënkupton ‘veçim’ dhe ‘ndarje’; kuptimi i kundërt i fjalës ‘agregim’ e cila nënkupton prirjen drejt mbledhjes dhe bashkimit. Për më shumë mbi racizmin rreth kësaj teme po ashtu mund të lexohet shkrimi i Martin Luther King Jr. i përmendur në futnotën më sipër. Shënim i përkthyesit.