nyje.al |16.03.2020

Intervistë me Dennis Carroll për Revistën Shkencore Nautilus. Intervista u përgatit nga redaktori i revistës Kevin Berger më 12 mars, 2020.

Dennis Carroll është ish-drejtor i programit të USAID-it PREDICT (PARASHIKO) fokusuar në hulumtimin e viruseve që gjenden te kafshët e egra. Program ky i cili u mbyll në vitin 2019 pasi jetëgjatësia e tij 10-vjeçare nuk u rifinancua për vazhdimin e punës. Aktualisht drejton projektin Global Virome, një bashkëpunim global jo-fitimprurës i cili tenton të mobilizojë shkenctarë, ekspertë dhe po ashtu teknologjinë më të fundit për vëzhgimin dhe regjistrimin e viruseve që mbarështohen në botën e kafshëve të egra. Projekti synon të krijojë një databazë botërore për shumicën e viruseve në popullatat e kafshëve që  rrezikojnë infektimin e njerëzve. Dennis Carroll është një nga figurat kryesore botërore që ka paralajmëruar transmetimin e patogjenëve nga kafshët tek njerëzit.

Si arriti të kalojë koronavirusi aktual nga lakuriqi i natës te njerëzit?
Nuk e dimë specifikisht, por mendohet se virusi po shpërndahej nga kafsha në treg ndërkohë që ka patur njerëz pranë. Ose mund të ketë patur njerëz që kanë qenë duke e mbajtur kafshën. Mund të ketë patur edhe burim dytësor. Në vitin 2002, përgjatë shpërthimit të SARS-it në Kinë, nuk u provua kontakti i drejtpërdrejtë i njerëzve me lakuriqët si burim infeksioni. Pati një burim dytësor, kafshën e egër macen civet ¹.

A mund të ketë ndodhur transmetimi falë ngrënies së kafshëve të egra nga njerëzit?
Tipikisht ekspozimi ndodh aty ku gatitet kafsha. Virusi vdes deri sa të gatuhet dhe përgatitet. Është më e zakontë që transmetimi të ndodhë në magazinimin dhe therjen e kafshëve, kur ndodh ekspozimi ndaj sekrecioneve, gjakut dhe lëngjeve të tyre. Në rastin e gripit të shpendëve, prej domestikimit të tyre ekspozimi është rritur dhe infektimi ndodh në përgatitjen e pulës për gatim. Në Egjipt, për shembull, kur shohim se kush u infektua, më së shumti kishim të bënim me gra, drejtpërdrejt të lidhura me therjen dhe përgatitjen e kafshës.

Në vitin 2018, ju me kolegët tuaj shkruanit në Science, “aftësia jonë për ta neutralizuar shfaqjen e një sëmundjeje po minohet nga kuptimi ynë i varfër mbi diversitetin dhe ekologjinë e kërcënimeve virale.” Çfarë kemi nevojë të kuptojmë mbi diversitetin dhe ekologjinë e kërcënimeve virale?
Gjëja e parë që duhet të kuptojmë është se të gjitha kërcënimet në të ardhmen me të cilat do të ballafaqohemi tashmë ekzistojnë; tashmë po qarkullojnë në botën e kafshëve të egra. Mendojeni si një materie të zezë virale. Pellgje të mëdha virusesh qarkullojnë, por ne nuk familjarizohemi me to pa ngjarë përhapja e tyre me raste njerëzish që sëmuren.

A kanë lakuriqët e natës posaçërisht një potencial të lartë për përhapje?
Me siguri. Ne ia kemi dalë t’i identifikojmë lakuriqët e natës si rezervuare koronavirusësh dhe kemi dokumentuar popullata specifike lakuriqësh si rezervuare për virusin Ebola. Po duam të kuptojmë sesi operon secili prej këtyre lakuriqëve përbrenda një ekosistemi. A kanë sjellje dhe praktika të caktuara që i mbajnë ose larg ose pranë popullatave njerëzore? Popullata e lakuriqëve të natës ku kemi izoluar virusin Ebola në Afrikën Perëndimore ishte një lloj i lakuriqëve të natës që po ashtu priret të ngre fole përbrenda strehimeve njerëzore, duke rritur kështu mundësinë e përhapjes.

A kanë ndodhur çrregullime në mjedisin e tyre që i kanë afruar lakuriqët e natës me ne njerëzit?
Çrregullimet në mjedisin e tyre jemi ne. Kemi penetruar thellë e më thellë përbrenda ekozonave të tyre që kanë qenë të pazaptuara mëparë nga ne.

Kush është një shembull domethënës në këtë mësymje tonën?
Në Afrikë, vërejmë një mësymje të madhe të shtyrë nga ekstraktimi i naftës dhe mineraleve në zona që tipikisht kanë patur pak popullsi njerëzore. Problemi nuk qëndron vetëm te zhvendosja e punëtorëve dhe ngritja e kampeve në këto mjedise, por te ndërtimi i rrugëve që mundëson edhe më shumë lëvizje të popullsive. Rrugët mundësojnë po ashtu edhe lëvizjen e kafshëve të egra që ia dalin të depërtojnë në zonat urbane dhe të cilat mund të bëhen pjesë e tregut të ushqimit. Të gjitha këto ndryshime dramatike rrisin potencialin e shpërndarjes së infektimit.

A janë këto ngjarjet përhapëse më të zakonta tani se para 50 viteve?
Po. Aleanca EkoShëndeti, një NGO, dhe të tjera të ngjashme, kanë vëzhguar të gjitha përhapjet e raportuara prej vitit 1940. Kanë mbërritur në një përfundim bukur të sigurtë ku konstatojnë se kemi një rritje të ngjarjeve përhapëse në 2 deri në 3 herë më shumë sesa 40 vite më herët. Kjo vazhdon të rritet, shtyrë nga rritja e jashtëzakonshme e popullatave njerëzore dhe zgjerimi i tyre në zona të kafshëve të egra. Parashikuesi më i madh i ngjarjeve përhapëse janë ndryshimet në mënyrën e përdorimit-të-tokës —gjithnjë e më shumë tokë që shkon për agrikulturë dhe më specifikisht për ngritjen dhe prodhimin e fermave.

A ka diçka specifike në një virus që e bën atë zoonotik ²?
Mund të argumentosh se viruset nuk janë organizma të gjallë. Janë veshje proteinike që brendashkruajnë ADN dhe ARN. Përtej kësaj, nuk kanë makineri të tyren për të jetuar më vete. Por janë në kërkim të një ekosistemi që i ka të gjitha makineritë që u duhen për riprodhimin e tyre. Nuk mund të jetojnë jashtë një popullate kafshësh. Kanë nevojë për atë kafshë që të vetëfishohen. Dhe ne jemi thjeshtë një kafshë mes të tjerash për ta. Ne na duket vetja të veçantë. Mirëpo, viruset po na infektojnë bash me të njëjtin qëllim siç infektojnë lakuriqët e natës dhe macet civet.

Viruste jetojnë në një balancë delikate, apo jo? Iu duhet të shumohen pa e vrarë bartësin e tyre.
Pikërisht. Ata që e vrasin shpejt bartësin e tyre zhduken shumë shpejt edhe vetë po ashtu. Me virusin SARS, nuk është çudi që vrasja e 10% e bartësve e bëri që të mos mundte të bëhej një virus pandemik në planet.

A ka ndonjë shenjë që ky koronavirus do të vetëvritet?
Ky ka një patogjenicitet më të ulët. Sa më i ulët rrezikshmëria, aq më shumë ka gjasa të bëhet pjesë e një endemie, pjesë e një ngjarje sezonale. Kjo është një nga gjërat kryesore që do të na shqetësojë. Nëse do t’i kalojë pa u ndjerë muajt e verës, atëherë pyetja do të jetë, “A po i infekton ende njerëzit?” Do të mund të jemi duke kaluar një verë me viruse gripale, por që nuk janë aktivë. Thjeshtë nuk ndihen. Kur ekologjia t’u përkojë, kur të fillojë i ftohti dhe lagështia, atëherë do të shumohen keqazi. Nëse ia del të mbartet pa e vrarë bartësin përgjatë muajve të verës, atëherë do të kemi një virus i cili i ka të gjitha shenjat se po e normalizon veten si pjesë të ambientit tonë, për të zezën tonë.

A mendon se shpërhapja aktuale ishte e pashmangshme?
Oh, sigurisht. Ishte e parashikueshme. Është si të mos kemi rregulla për trafikun dhe vazhdimisht të shohim këmbësorë që goditen nga veturat ndërkohë që kalojnë rrugën. A do të na habiste kjo? Jo. Gjithçka që duhet të bëjmë është ta menaxhojmë më mirë rregullimin e kalimeve të këmbësorëve dhe të vendosim sinjalistika e rregulla për trafikun. Aktualisht nuk po e bëjmë këtë gjë. Nuk po vendosim llojin e praktikave të sigurta që do ta minimizonin mundësinë e përhapjes. Nëse do ta kuptonim më mirë se ku po qarkullojnë këto viruse dhe të kuptonim më mirë ekologjinë e tyre, do ta kishim potencialin për ta ndërprerë dhe minimizuar rrezikun e përhapjes.

Pse nuk po e bëjmë – qeveritë dhe politikbërësit – këtë?
Së pari, ky  është një problem në zgjerim e sipër falë ndryshimeve të paprecedenta të popullatës. Vetëm në 100 vitet e fundit kemi filluar të shtohemi si njerëz në masën që po shkaktojmë një ndërprerje të jashtëzakonshme të ekosistemit në tërësi. Nëse ju dhe unë do ta kishim këtë diskutim para 100 vitesh, do të kishim 6 miliard njerëz më pak në planet. Na u desh të kalonim pjesën më të madhe të ekzistencës tonë, 300,000 vite, para se të arrinim numrin 1 miliard. Por në 100 vite jemi shtuar në 6 miliard dhe do të shtohemi edhe për 4-5 miliard të tjera para fundit të këtij shekulli.
Së dyti, qeveritë dhe shoqëritë më së shumti qeverisen nga inercia. Nuk është se ne ndryshojmë, përshtatemi dhe zhvillohemi shumë shpejt. Dhe jemi vecc një fije në dijeni si shoqëri globale se bota në të cilën po jetojmë aktualisht është thelbësisht ndryshe nga bota që specia jonë ka jetuar në jetë të jetëve. Ju e dini se të vjetrit vërenin se nëse e hedh një bretkosë në një poçe me ujin në zierje, do të hidhet përjashtë. Por nëse e merr të njëjtën bretkosë dhe e fut në një poçe me ujë ambienti dhe ngadalë e rrit temperaturën, do të rrijë në ujë dhe të ziehet për vdekje. E humbet prespektivën mbi mjedisin që po ndryshon përreth saj. Ne jemi ajo bretkosa në ujin e ambientit. Jemi të pavetëdijshëm për kushtet që u kanë mundësuar viruseve zoonotike të integrohen përbrenda nesh.

Cila ishte gjëja si përnjëmend t’i hapi sytë fillimisht për përmasën e problemit të përhapjes?
E ke fjalën për momentin tim Palian rrugës për Damask?

Pikërisht.
Ishte gripi i shpendëve në vitet 2000. Ajo çka dalloje me gripin e shpendëve ishte pasojë e drejtpërdrejtë e sesa shumë shpendë (si pulat) prodhoheshin për të ushqyer njerëzit. Nëse shikon Kinën e sotme, prodhon diçka në nivelin e 15-20 miliard shpend të domestikuar në vit. Por nëse kthehesh te të dhënat e viteve ’60, vëren se, në rastin më të mirë, vetëm disa pak qindra milionë ishin në prodhim. Nëse shikon Bangladeshin, Vietnamin, dhe gjetiu në Azi e Indonezi, shikon se masa e shpendëve që prodhohej 50 vite mëparë ishte e përmasave më të vogla sesa ajo që prodhohet sot. Kjo është pasojë e më shumë njerëzve dhe e më shumë fuqie blerëse. Një nga gjërat që dimë mbi fuqinë blerëse të familjeve është se kur ke të ardhura të shpenzueshme në dorë, do të zhvendosesh nga një diet e bazuar në zhardhok e drithëra drejt proteinave të kafshëve. Dhe pikërisht kjo ka ndodhur.

Një statistikë që del në pah nga çfarë shkruat në gazetën “Science” është se ekzistojnë 1.67 milionë viruse në Tokë dhe një përllogaritje prej 631,000-827,000 kanë kapacitet për t’i infektuar njerëzit. Kjo është bukur frikësuese, apo jo?
Nga njëra anë është bukur frikësuese. Por në të njëjtën kohë, potenciali për të infektuar nuk lidhet domosdoshmërisht me sëmundje dhe vdekje. Disa viruse mund të mos kenë asnjë pasojë dhe disa të tjerë mund të jenë të përfshirë në përforcimin e vetë biologjisë tonë. Mund të bëhen pjesë e mikrobiomës tonë. Kjo nuk përbën risi për kursin e evolucionit. Duhet të jemi të hapur ndaj idesë se viruset nuk janë thjesht armiqtë tanë, se munden të luajnë një rol të rëndësishëm dhe pozitiv për ne. Këtë e kemi zbuluar te bakteret. Në të njëjtën kohë, duhet të jemi syçelë dhe të kujdesshëm rreth barnave që marrim. Nëse po marrim antiviral me spektër të gjerë, munden të na krijojnë komplikime të tjera.

Si do ta përshkruanit qasjen e përgjithshme të qeverisë së Shteteve të Bashkuara ndaj kërcënimit të sëmundjeve zoonotike?
Nuk është thjeshtë qeveria e SHBA-ve, por qeveritë në përgjithësi dhe sektori privat – ne nuk investojmë ndaj rrezikut. Të flasësh rreth sëmundjeve zoonotike është ndryshe nga të flasësh rreth tuberkulozit dhe malaries. Ato janë të prekshme. Janë probleme të qarta dhe pranishme. Sëmundjet zoonotike janë probleme në shfaqje e sipër. Por ne si shoqëri nuk investojmë në gjëra që nuk na trokasin te dera.

A nuk mendoni se tashmë koronavirusi po na e shkallmon pragun?
Po, e ka rrok vëmendjen e të gjithëve. Por kur të mos jetë kryetitull lajmesh, do të shihni një tërheqje të llojit të investimeve që bëhen në të. Ne kemi buxhete lufte dhe pastaj asnjë dyshkë përgjatë paqes. Pra, një pjesë e sfidës – është ushtrim inxhinieringu social ky – lidhet me tërheqjen e investimeve nga ligjbërësit dhe investitorët ndaj rreziqeve. Kjo është bukur e vështirë.

Fakti që programi juaj PREDICT nuk u rifinancua është bërë një çështje politike kundër Presidentit Trump, i cili ka treguar një injorancë rreth shkencës. A mendoni se ka një ndërlidhje mes fundit të PREDICT dhe asaj që ka ndodhur me koronavirusin?
Jo, nuk mendoj ashtu. PREDICT ishte një projekt i bukur, shkencërisht i mirëekzekutuar dhe vizionar. Por shkalla e tij ishte e vogël. Zbuloi pak më shumë se 2,000 viruse. Nëse duam të kemi impakt në shëndetin publik, gjetja e 2,000 viruseve nga një rezervuar prej 600,000 sosh në mbi 10 vite nuk do ta transformojë aftësinë tonë për ta minimizuar rrezikun ndaj shëndetit publik. Dhe PREDICT nuk ia doli bash ta drejtojë hapin e dytë në një ekuacion kritik – në shndërrimin e shkencës në politikbërje. Nuk e dizajnuam për atë qëllim. Po ashtu, edhe një buxhet vjetor prej 20 million dollarësh nuk është i mjaftueshëm. Do të na duhej një buxhet prej 100 milionë dollarësh në vit për të mirëmbajtur llojin e programit global që do të na transformonte të menduarit tonë mbi rrezikun viral dhe sesi duhet të përgatitemi për të. Këtë synon ta bëjë projekti im i ri Global Virome.

Çfarë ju shqetëson rreth këtij koronavirusi?
Të njëjtat gjëra të dukshme që po i shqetësojnë të gjithë, por ka edhe gjëra për të cilat nuk po flitet. Ato janë gjërat që më shqetësojnë më së shumti. Kjo është një ngjarje globale. Do të godasë çdo komunitet kudo në botë. Dhe impakti nuk do të shpërndahet në mënyrë të barabartë sepse ka pjesë të botës që kanë sisteme shëndetësore shumë më të brishta sesa i joni, i Kinës apo i Europës. E dimë se kur sistemeve të dobëta shëndetësore iu drejtohen kërkesa të reja të jashtëzakonshme ka një rrezik të madh që këto sisteme shëndetësore të kolapsojnë. Specifikisht në rajone të Afrikës ku ka trazira dhe luftëra civile.
Në vitin 2014, kur virusi Ebola kaploi tre vende të Afrikës Perëndimore, vërejtëm se një nga pasojat e menjëhershme të virusit ishte thelbësisht mbyllja e shërbimit shëndetësor. Në atë situatë punëtorët shëndetësorë u ekspozuan, u sëmurën dhe u frikësuan. Për 5 muaj, nuk kishte shërbime shëndetësore që përkujdeseshin për shëndetin e njerëzve në situata normale. Gratë shtatzëna nuk kishin qasje tek mamitë e trajnuara. Fëmijët nuk kishin qasje në anti-malariet. Imunizimet nuk vazhdonin. Kishte një popullsi të padokumentuar jeta e të cilëve kompromentohej sepse nuk mundeshin të merrnin shërbimet mjekësore rutinë. Frika ime është se kjo mund të ndodhë përsëri. Nëse koronavirusi vazhdon të jetë kaq qëndror sa është, do të shohim sisteme shëndetësore që mbingarkohen dhe nuk ia dalin t’u përgjigjen edhe virusit edhe problemeve të zakonshme shëndetësore. Askush nga qeveria nuk duket se po flet për këtë gjë.

Në vitin 2005, përgjatë gripit të shpendëve, George W. Bush ishte vazhdimisht në telefon me drejtues shtetesh nga e gjithë bota për të koordinuar një përgjigje globale. Barack Obama bëri të njëjtën gjë për pandeminë e dytë të H1N1 dhe në vitin 2014 për epideminë e Ebolas. Atëbotë shihnim udhëheqjen presidenciale e cila ndërmerrte masa dhe vepronte si një katalizator për të çelur globalisht rrugën përballë një problemi global. Në Shtëpinë e Bardhë aktuale ka një heshtje absolute. Mendoj se e vetmja arsye pse Shtëpia e Bardhë po i kushton një fije vëmendje kësaj situate është për shkak se tregu i stoqeve është në rënie të lirë. Pra, thjesht po tentojnë të gjejnë fjalët që ju duhen për të qetësuar tregun e stoqeve.

Pse mendon se Shtëpia e Bardhë ka heshtur?
Sepse administrata Trump është e interesuar vetëm te Amerika-së pari. Populizmi këtu, përreth Europës dhe gjetkë e ka fragmentuar rrjetin global, i cili ka qenë një ndërmjetësues qendror për të bërë bashkë një qasje globale ndaj problemeve të tilla. Nuk kam parë asnjë raport prej Shtëpisë së Bardhë që tregon se ndërkohë që Kina vuante për ta vënë nën fre virusin, Presidenti ynë i drejtohej Presidentit Xi për të folur sesi të koordinojnë një veprim të përbashkët. Jam i shokuar nga mungesa absolute e dialogut global për diçka që është një ngjarje globale. Në Europën e këtyre momenteve, nuk ta pret mendja se ekziston një Bashkim Europian. Nga këndvështrimi im, duket sikur secili shtet po improvizon më vete në rrugë e sipër. Italia nuk po koordinohet me Brukselin. Brukseli nuk po koordinohet me Gjermaninë. Nuk ka një qasje koherente rajonale ndaj këtij problemi në Europë, edhe pse e kanë një platformë për ta bërë diçka të tillë.

Atëherë çfarë duhet të ndodhë për t’i bërë njerëzit të vetëdijshëm për kërcënimin global të sëmundjeve zoonotike?
Nuk ka si sulmet seriale për të ta rritur vëmendjen, dhe bash kjo po na ndodh. Jemi në një cikël ku rreth çdo tre vite na ndodh diçka e tillë. Dhe secilën herë që ndodh, ka më shumë vetëdijësim se këto investime duhet të bëhen dhe të mirëmbahen. Problemi është që këto para të merren si pjesë e një financimi të rregullt të përvitshëm dhe jo-emergjent.

Ka një bashkëndarje shembullore të të dhënave mes shkencëtarëve dhe gjeneticienëve, apo nuk mendoni kështu?
Po. Por mendoni për silogjizmin e Sokratit: të mirëmenduarit na çon në mirëveprim. Ne e dimë se nuk është kështu. Mendimet tuaja mund të jenë me vend, por praktikat mund të jenë plotësisht divergjente. Ajo çka na mundëson shkenca është të kuptuarit e rrezikut deri në detaj. Shkenca na shërben kuptueshmëri, por duhet që ne ta përkthejmë kuptueshmërinë në një vlerësim të qëndrueshëm të rrezikut dhe ta shtyjmë atë përpara.

Idealisht, si duhet të ecim tutje?
Këto viruse vetvetiu kanë aftësinë të shndërrohen. Ajo çka po shohim sot nuk është domosdoshmërisht çka do të shohim pas disa muajve. Mund të bëhet më vdekjeprurës ose mund të moderohet dhe zhduket, si ftohja e zakonshme. Çështja e madhe është, a po e gjurmojmë këtë gjë? A kemi të dhëna të mjaftueshme, transparencë dhe qasje ndaj kampionëve? Çfarë po shfaqet në Iran? Çfarë po shfaqet në Izrael? Çfarë po shfaqet në Itali? Çfarë po shfaqet në Shtetet e Bashkuara? A ka mjaftueshëm transparencë të hapur në kohë reale që na lejon të jemi në një hap me ngjarjen? Unë jam internacionalist. Të gjejmë një mënyrë sesi të përkujdesemi për njerëzit tanë. T’i kushtojmë vëmendje komuniteteve përreth botës që kanë nevojë për ndihmë. Jemi pjesë e të njëjtit ekosistem. Kjo është një çështje globale. Ose përgatitemi për të dhe i përgjigjemi në kontekstin e një qasje globale, ose nuk bëjmë kështu. Nëse parapërgatitja dhe përgjigjet tonë janë vendo-centrike, atëherë po e shtiejmë veten në telashe serioze.
_____________________
1. Lloj maceje që rritet në pyjet tropikale të Azisë dhe Afrikës.
2. Sëmundje që transmetohet nga kafshët te njerëzit
Kjo intervistë u përkthye nga Pavjo Gjini, versionin origjinal e të cilës mund ta gjeni këtu.