Në fund të shkrimit “Loja për lojën, loja si mësim se si mësohet“ kam lëshuar një fjali, e cila tingëllon disi kërcënuese, teksa thuhet se, nëse nuk do të jepnim rëndësinë që ka loja e vendloja në kulturë, do të kishim një shoqëri e cila sheh jetën si lojë ose si luftë. Mëtimi im është se, për të dalë prej kurthit të jetës si lojë apo si luftë, sfera e lojës dhe e luftës duhet qartësuar, si të thuash duhen ndarë. 

S’ka mëdyshje se do të ketë lojë luftash apo lojë si strategji lufte, por këto praktika janë të qarta se cilës sferë i përkasin. Po ashtu, nuk ka mëdyshje se nganjëherë njerëzit i paqartësojnë qëllimisht këto dy fusha. Praktika më e zakonshme sociale “për të paqartësuar” këto fusha është pikërisht “loja”, por, ndërkohë, vetë statusi i lojës është qartësues. Fundja, loja është një vend për paradokse. Qartësimi bëhet i nevojshëm atëherë kur kultura fillon të dominohet prej paqartësive të kuptimeve të jetës.  

Nëse do të shtrohej pyetja se cilat janë tiparet përveçësuese të kulturës së post-socializmit, edhe pse do të tingëllonte negative, do të kisha përveçuar – kotësimin, mohin, pasigurinë. Aq shumë janë të pranishme këto tipare, sa kam droje se dominojnë proceset e maturimit, paralel me një kulturë vetësakrifikimi. Vetësakrifikimi dhe shpresa kanë qenë bashkëshoqëruese, ndoshta shtresa fillestare, por më vonë duket se humbën territor, duke u bërë ushqyese për kotësimin dhe mohin. 

Kotësimi është një mekanizëm sa psikik aq dhe kulturor. Me një të kotësuar i bën vend zhvlerësimit të çdo aksioni dhe mendimi. Kotësimi është duke e banalizuar, duke e përgjithësuar e plot forma të tjera. Mohi shoqëron kotësimin, duke i paraprirë, duke e pasuar ose duke ecur krah për krah. Mohi është një mekanizëm që, në mënyrë figurative, zë pritë dhe kërkon të asgjësojë çdo hapësirë kritike, kreative, imagjinative. Shkaqet e pluskimit të këtyre tipareve kanë shumë burime, por, me shumë gjasë, një nga shkaqet është mbivendosja e lojës me realen. P.sh., në jetën sociale fiton ai që luan pa rregulla dhe fiton. Ndërkohë që në lojë ke mësuar të fitosh me rregulla!

Kësaj hipoteze do t’i kishim shtuar pikëpamjen teorike të Winnicot, se është pikërisht loja ku zbulohet se kush jemi. E nëse është prekur, zhvendosur apo tentuar të pushtohet hapësira e lojës, janë prekur, zhvendosur, pushtuar rrugë a shtigje “për të zbuluar” se kush jemi, apo vetë mundësia për t’u bërë. Pra, nëse zbulimi i vetvetes u realizoka nëpërmjet lojës, na lind e drejta të mendojmë se përmasa dhe koha e zbulimit varet prej skenës që krijon loja. Për të kuptuar çka ndodhur me prekjen, zhvendosjen apo pushtimin e hapësirës së lojës, duhen organizuar studime antropologjike të ngeshme, por në vijim po paraqes dy-tri vëzhgime të bëra ndër vite në fshatin shqiptar.

Kur Shqipëria hyri në proceset demokratizuese, ndodhi një ndryshim rrënjësor në gjithë hapësirën e fshatit. Hapësira, dikur e kolektivizuar dhe e shtetëzuar, u parcelizua sipas kufijve të pronave. Ndryshuan kufij pronash, rrugësh dhe themelisht u vendosën në hapësirë kufij të rinj të lidhnive sociale. Për hapësirën e  lojës së fëmijëve në fshat thuajse nuk është shqetësuar ndokush. Mosshqetësimi ka ndodhur për shkak se vetë vendloja ka qenë parë si dytësore, por edhe se vetë fshati u përmbyt dhe është ende i përmbytur nga hallet.

Shumëkush emigroi dhe e lëshoi njëherë e përgjithmonë vendlindjen. Ata që emigruan ndoshta ruajtën brenda tyre hapësirën e lojës së tyre, gjë e cila duket se po shfaqet tash, gjithnjë e më shumë, në rrëfimet e tyre. Ndërkohë, në shumë fshatra sot ka plot, madje tepër hapësirë ku mund të krijohen vendlojra, por s’ka kush të luajë. Gjatë sezonit të verës ka fshatra që gumëzhijnë nga fëmijët. Nga ana tjetër, duket se dominon imazhi i një vendloje me tipare utilitare –  “sa për t’u zbavitur”, “sa për të kaluar kohën”, “hapësirë sa për të shkëputur fëmijën nga telefoni”. Çka mendohet pak sot është loja si hapësirë e përbashkët dhe e mirë publike, në të cilën luhet loja e mundësive për t’u bërë e për të bërë. 

Tani vijmë sërish te dy terma, të cilët kërkojnë të mbartin shumë mbi shpatullat e tyre – e përbashkët dhe e mirë publike. Nëse e shohim lojën si një hapësirë e cila kërkon jo vetëm një kohë për t’u humbur, por një vend ku njeriu zbulon veten dhe lojën si një proces ku mëson se si mësohet, atëherë del se loja është njëherazi një tregues i tipareve tona, por edhe i kapacitetit tonë për t’u shkëputur prej rendit të kotësimit e mohimit. Prapë më duhet të nënvizoj se nuk besoj se loja zgjidh gjithçka. Pra, në fshat, akoma më shumë në qytet, hapësira e lojës është zhvendosur dhe pushtuar. Prekur po e po. Është zhvendosur, qoftë në kuptimin hierarkik të kuptimit të lojës, kohës së lojës, mundësisë së lojës në fshat, pasi ndryshoi e gjithë morfologjia e hapësirës fizike prej privatizimit. Kush njeh historinë e lojës e di mirë se çfarë shndërrimesh kulturore i kanë paraprirë dhe pasuar ndryshimit apo ndalimit të lojërave. 

Për të qartësuar hapësirën e lojës me realen është nevoja për t’u kthjelluar. Loja mund të shihet si një “vend” ku mund të zbulojmë veten, një vend ku matemi me tjetrin, por, akoma më shumë, një vend ku njeriu provon duke vënë në lojë kapacitetin e vet krijues. Prej këtu, me gjithë dyshimet permanente që shoqërojnë dijen, besoj se vetëm kur individi dhe shoqëria të ushtrohen në kreativitet, atëherë ka vend për shpresë, sepse po kalohet caku i lëngatave sociale që thuren nga koti dhe mohi.